Obraz (dawniej funkcjonujący jako ikona w kulcie Kościoła wschodniego: unickiego, potem prawosławnego) przedstawia Matkę Boską z Dzieciątkiem ujętą zasadniczo w układzie ikonograficznym Hodegetrii (Maria jest widoczna w półpostaci, ustawiona frontalnie, ma głowę lekko zwróconą ku Dzieciątku, które tronuje na jej lewym ramieniu i zwrócone jest lekko ku Matce. Dzieciątko prawą ręką błogosławi, lewą złożoną ma na udzie, a nogi Jezusa opuszczone są w dół. Maria prawą dłonią wskazuje na Dzieciątko). Twarze postaci, o ciemnej karnacji, są schematyczne. Włosy Dzieciątka są brązowe. Maria ubrana jest w spodnią, ciemnogranatową szatę, welon i ciemnopurpurowy maforion. Szata spodnia i maforion są lamowane złotem, a maforion zdobiony jest dwiema złotymi gwiazdami: po jednej na prawym ramieniu i nad czołem. Dzieciątko ubrane jest w błękitną szatę z długimi rękawami, lamowaną przy szyi i przewiązaną w talii czerwonymi paskami, a także w złoty płaszcz o dekoracyjnie łamiących się fałdach. Stopy Dzieciątka są bose. Tło przedstawienia jest złote i pokryte wzorem roślinnym z dużymi motywami liści. Z tła wyodrębnione zostały koliste nimby (u Jezusa – krzyżowy, u Matki Boskiej – promienisty). W górnych narożnikach pola obrazu widnieją inskrypcje – po lewej: „ΜΡ ΘΥ”, po prawej: „ΙϹ ΧϹ”, w nimbie Chrystusa: „ω | Ο | Ν”.
Dzieje obrazu można hipotetycznie odtworzyć w powiązaniu z dziejami miejscowości i parafii. Wieś Kolembrody, która pierwotnie nazywana była najczęściej Królewbród lub Królbród (zob. Elżbieta Borysiak, Kolembrody, w: Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, pod redakcją Kazimierza Rymuta, T. V: Ko–Ky, Kraków 2003, s. 49; w książce pojawia się wyjaśnienie pochodzenia nazwy, niewątpliwie powiązanej z typem własności), położona jest nad rzeką Żarnicą, 20 km na południowy-zachód od Białej Podlaskiej, na skraju dużego kompleksu leśnego będącego w okresie przedrozbiorowym w posiadaniu króla. Pierwszy raz wzmiankowana była w 1570 roku. Dokładna data erekcji parafii unickiej nie jest znana, ale wiadomo, że grunt dla niej ofiarował Jan III Sobieski zapewne w 1679 roku (zob. Kolembrody, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. IV, Warszawa 1883, s 262). W 1875 roku władze rosyjskie zamieniły cerkiew unicką na prawosławną. Parafia katolicka ustanowiona została w 1919 roku. Obecny kościół drewniany wzniesiono w miejscu dawnej cerkwi w 1931 roku (zob. Jan Górak, Budownictwo drewniane Lubelszczyzny. Stan badań. Bibliografia. Inwentaryzacje, Lublin 1977, s. 114; dalsza literatura na s. 56). Obraz – dawniej funkcjonujący w kulcie jako ikona – niewątpliwie pochodzi ze świątyni unickiej (potem prawosławnej), z której przeniesiono go razem z ołtarzem datowanym na połowę XVIII wieku. Obraz był restaurowany, ale zakres prac nie jest szczegółowo znany (trudno jest więc określić stan zachowania oryginalnej, najstarszej warstwy malarskiej i zasięg ewentualnych rekonstrukcji).
Informacje na temat miejscowości i kościoła, znane ze starszej literatury, zostały zebrane w niewydanym zeszycie Katalogu zabytków sztuki w Polsce, Powiat Radzyń Podlaski, opracowanym w 1952 roku przez Michalinę Kwiczalę, który jest dostępny w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie – z tego tekstu korzystali autorzy omawiający kościół w Kolembrodach i obraz Matka Boska z Dzieciątkiem (zob. Jan Górak; Mirosław Piotr Kruk – ten drugi badacz informacje z Katalogu zabytków… zaczerpnął za pośrednictwem kart zabytków ruchomych z kościoła w Kolembrodach z 1972 roku, opr. H. Struk, Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie). Obraz został opublikowany w 1991 roku przez Romualda Biskupskiego oraz szerzej omówiony przez Mirosława Piotra Kruka, za którym w niniejszym omówieniu przyjęto datowanie i określenie proweniencji dzieła. Kruk odnotowuje tradycję łączącą obraz z Janem III Sobieskim, ale nie wypowiada się jednoznacznie na temat jej wiarygodności.
Obecnie – nie wiadomo jednak od jak dawna – w Kolembrodach ugruntowane jest przekonanie o związku obrazu z Janem III: król w 1679 roku miał polować w pobliskich lasach i zagubiwszy się, doznał widzenia Matki Boskiej, a po szczęśliwym odnalezieniu drogi przekazał fundowanej przez siebie cerkwi unickiej ikonę Matka Boska z Dzieciątkiem (dodatkowo pojawia się standardowy wątek bitwy pod Wiedniem i ofiarowania obrazu obozowego). Niezależnie od dawności takiego podania (czy niektórych jego wątków) zawiera ono typowe, powtarzalne motywy opowieści założycielskich wielu sanktuariów (las, polowanie, zagubienie się, widzenie, odnalezienie drogi, fundacja). Interesujący jest – tak silnie ugruntowany w świadomości mieszkańców – wątek fundacji królewskiej, który znajduje potwierdzenie w fakcie przynależności wsi do dóbr królewskich i w pełnieniu przez monarchę wobec parafii roli fundatora. Nie wiemy, czy Jan III bywał w Kolembrodach, czy przejeżdżał przez nie, czy faktycznie polował w tutejszych lasach – kwestie te być może zostaną kiedyś wyjaśnione. Jednak trzeba stwierdzić, że podanie o związku obrazu z królem nie reprezentuje typowej błędnej tradycji pochodzenia pamiątki od Sobieskiego, a szczególnie intrygujący jest tu mały zasięg oddziaływania tej legendy. Trzeba też wziąć pod uwagę, że król, sprawując jako kolator opiekę nad wieloma parafiami, faktycznie mógł w pewnych przypadkach obdarzyć taką świątynię jakimiś darami. Mogło to szczególnie dotyczyć parafii unickich popieranych przez władzę. Istnieje też możliwość, że fundatorem ikony była sama parafia, która aktu tego dokonała na pamiątkę królewskiej fundacji. To wszystko sprawia, że można – zupełnie hipotetycznie – zaliczyć obraz do przedmiotów pozostających w kręgu królewskiej tradycji (czemu nie przeczy datowanie dzieła), pozostawiając rozstrzygnięcie dalszym badaniom.
Literatura:
Ks. Wincenty Zaleski SDB, Sanktuaria polskie. Katalog encyklopedyczny miejsc szczególnej czci Osób Trójcy Przenajświętszej, Matki Bożej i Świętych Pańskich, opracowali Maria i Jacek Łempiccy, Warszawa 1988, s. 370.
Romuald Biskupski, Ikony w zbiorach polskich, Warszawa 1991, il. 88.
Mirosław Piotr Kruk, Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej, seria Collegium Columbianum. Biblioteka Tradycji, Nr CV, Kraków 2011, s. 117–118, poz. kat. 30 na s. 339–340.
