Płaski ołtarzyk znajdujący się w jasnogórskim skarbcu ma formę bogatej ramy na figuralne plakiety srebrne, którą tworzą swobodnie, atektonicznie potraktowane motywy architektoniczne wzbogacone bogatą srebrną dekoracją ornamentalną i figuralną (ciągi plecionki, girlandy, główki aniołków, zwoje wici, hermy, wazony itp.). Ołtarzyk posiada wyraźnie wyodrębnione prostokątne pole centralne z plakietą przedstawiającą Pokłon pasterzy. Część ta osadzona została na rozbudowanym cokole. W bocznych partiach ołtarzyka (skrzydłach) znajdują się dwie plakiety w formie pionowo rozciągniętych prostokątów, zaokrąglonych przy krótszych bokach. Przedstawiają one: po lewej stronie – Pokłon Trzech Króli, a po prawej – Ofiarowanie Dzieciątka Jezus w Świątyni. W zwieńczeniu, mającym formę przyczółka i oddzielonym od części centralnej gzymsem, widnieje plakieta w formie półkola ze sceną Zwiastowania. W górnej części plakiety centralnej, na banderoli znajduje się napis: „IN ALTISSIMIS DEO AC IN TER[R]A[E] PAX HO[M]INIB[US] BONA[E] VOLUNTA[TI]S”.
Po lewej stronie, przy dolnej krawędzi głównej plakiety widnieje ryta sygnatura (?) z datą: „VMF 1624” (lub „NMF...”). Na pozostałych trzech plakietach zdobiących ołtarzyk znajdują się znaki złotnicze. Pierwszy z nich to cecha miejska Augsburga: na plakietach bocznych umieszczono typ stosowany w 1624 roku (zob. Helmut Seling, Die Kunst…, zob. Literaura, nr 51*), a na plakiecie górnej – typ stosowany w 1631 roku (zob. Helmut Seling, Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529–1868. Meister. Marken. Werke, Bd. III: Meister. Marken. Beschauzeichen, München 1980, nr 57). Drugi z nich to cecha imienna złotnika, Hansa Jakoba I Bachmanna, mająca formę tarczy herbowej z motywem w rodzaju gmerku, który przedstawia skrzyżowane ze sobą: strzałę i znak przypominający pochyloną literę „Z” (por. Helmut Seling, Annette Schommers, Ulrike Weinhold, Hans Jakob I…, zob. Literatura).
Ołtarzyk został ofiarowany na Jasną Górę przez królewicza Konstantego Sobieskiego, co jednoznacznie poświadcza zapis źródłowy z 1 VI 1708 roku: „Od Najjaśniejszego Królewicza Jego Mości Konstantego P[an] Mikołaj Bajbuza Dworzanin oddał ołtarzyk hebanowy w srebro ozdobiony, w pierwszej ramie mający obraz srebrny Nativitatis Ch[risti] Domini, w drugiej górnej Anuntiationis B[eatae] M[ariae] V[irginis]” (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 753: Regestr wotów danych na obraz Matki Najświętszej, od 1695 do 1719, s. 33. Osoby Bajbuzy nie odnotowuje najnowsza obszerna publikacja poświęcona synom Jana III Sobieskiego – zob. Aleksandra Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 2851, Katowice 2011, według indeksu). Zabytek najprawdopodobniej należał wcześniej do wyposażenia dworu króla Jana III Sobieskiego. W literaturze kilkakrotnie wysuwano sugestię, iż ołtarzyk znajdował się na wyposażeniu dworu królewskiego od czasów Wazów, na co jednak nie ma dowodów (choć jest to prawdopodobne). Od połowy XIX wieku ołtarzyk ulegał coraz większej destrukcji (pojawiły się ubytki srebrnej dekoracji). W 2004 roku był on konserwowany przez Wojciecha Bochnaka w Krakowie – odtworzono m.in. brakujące elementy srebrnej dekoracji ornamentalnej, wzorując się na zachowanych, wyjątkowo wczesnych przekazach ikonograficznych: ilustracji w dziele Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego sprzed 1853 roku i fotografii autorstwa Karola Beyera z 1860 roku, zachowanej w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (zob. Literatura: Aleksander Przezdziecki, Edward Rastawiecki, Wzory sztuki średniowiecznej… oraz Wanda Mossakowska, Początki fotografii…, a także Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, s. 246, il. dolna na s. 240).
Ołtarzyk był wielokrotnie omawiany w literaturze, a stan badań nad zabytkiem został gruntownie przedstawiony w notach katalogowych z lat 2004/2005 i 2006 (autorstwa Jerzego Żmudzińskiego, także wspólnie z o. Janem Golonką). Zabytek po raz pierwszy wzmiankowany był przez Michała Balińskiego, który zgodnie z klasztorną tradycją uznał go za pamiątkę po św. Kazimierzu Jagiellończyku. Informacja ta sprostowana została już przez Przezdzieckiego i Rastawieckiego, którzy wskazali na umieszczoną na zabytku datę „1624” (uważali ołtarzyk za wyrób warszawski lub gdański). Do tej legendy jeszcze raz powrócił Józef Adamczyk. Od czasów Wojciecha Stanisława Turczyńskiego, który jako pierwszy uznał ołtarzyk za dzieło augsburskie, miejsce wykonania obiektu nie jest kwestionowane. Dyskusyjna była natomiast osoba wykonawcy. Znak imienny na plakietach wiązano bądź z Tobiasem Kramerem (Ewa Smulikowska), autorem przechowywanej w skarbcu plakiety z przedstawieniem Wizji cesarza Konstantyna, bądź z Melchiorem Mairem, którego znak mistrzowski jest bardzo podobny do znaku odbitego na plakietach ołtarzyka (Jan Golonka). Helmut Seling powiązał ten napis z Ulrichem Mentem (Menthem) II, mistrzem od 1622 roku, zmarłym w 1632 roku. Ostatecznie, w publikacji z 1999 roku, Seling – wraz ze współpracownikami – dokonał nowej atrybucji, wiążąc znak na plakietach z Hansem Jakobem I Bachmannem. Monogram na plakiecie centralnej uważa się ostatnio za ewentualną sygnaturę twórcy projektów plakiet (zob. Literatura: Jan Golonka OSPPE, Werke der Augsburger…).
Choć na dobrą sprawę nie mamy pewności, czy ołtarzyk istotnie jest świadectwem artystycznych upodobań Sobieskiego, to nie ulega wątpliwości, że na dworze króla Jana III wysoko ceniono augsburskie wyroby. Ołtarzyk jest ważny jako wybitne dzieło sztuki niezależnie od jego związku z dworem Jana Sobieskiego. Beacie Frey-Stecowej udało się wskazać ryciny, na których wzorował się twórca centralnej plakiety. Do ukształtowania głównej partii kompozycji wykorzystał on grafikę wykonaną około 1595 roku przez Aegidiusa Sadelera II według obrazu Christopha Schwarza, zaś grupę aniołów widoczną w górnej część odwzorował z ryciny sporządzonej w 1601 roku przez Lucasa Kiliana, a opartej na dziele Hansa Rottenhammera. Daje to dobry obraz wielorakich źródeł inspiracji złotników augsburskich, którzy masowo tworzyli w tym okresie zręcznie wykonane plakiety kompilowane niekiedy z wielu popularnych dzieł graficznych. Ołtarzyk – świetny przykład pałacowego sprzętu będącego połączeniem luksusowego mebla i małego retabulum, typu znanego w Polsce z wazowskich ołtarzyków zachowanych w klasztorze wizytek w Warszawie – jest jednym z najbardziej efektownych przykładów złotnictwa augsburskiego w naszych zbiorach. Wyrób nie jest jedynym zachowanym na Jasnej Górze małym retabulum hebanowym zdobionym srebrem, które wiązano z Sobieskimi – w skarbcu znajduje się jeszcze mały ołtarzyk z plakietą przedstawiającą Matkę Boską z Dzieciątkiem i św. Elżbietę z małym św. Janem Chrzcicielem pod opieką anioła. Zabytek ten jest zapewne dziełem południowoniemieckim, niekoniecznie augsburskim. Związek tego obiektu z Sobieskimi wydaje się oparty na bardzo późnej tradycji.
Literatura:
Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez pątnika XIX wieku i wydana z rękopisu przez..., Warszawa 1846, s. 49–50.
Aleksander Przezdziecki, Edward Rastawiecki, Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce, Serya pierwsza: Warszawa-Paryż 1853–1855, poz. „o” na s. nlb.
Skarbiec jasnogórski i dary w nim złożone, z 46 rysunkami. Pamiątka z Częstochowy, Warszawa 1896, s. 32.
Ks. Józef Adamczyk, Skarbiec Jasnogórski. Przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Część II, Częstochowa 1903, s. 52, il. na s. 57.
Ks. Hipolit Skimborowicz, „Ku czci Bogarodzicy”. Pamiątka pierwszej w Warszawie Wystawy Maryańskiej. Notatki i sprawozdania, skreślone przez..., Warszawa 1905, poz. kat. 1775 na s. 265.
Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, s. 72, 74, il. 51 na s. 75.
Władysław Tatarkiewicz, Srebrny nagrobek Marcina Leśniowolskiego w katedrze lubelskiej, w: Studia Renesansowe, T. I, pod redakcją Michała Walickiego, Wrocław 1956, s. 270.
Władysław Tatarkiewicz, Srebrny nagrobek Marcina Leśniowolskiego w katedrze lubelskiej, w: tegoż, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Architektura. Rzeźba, Warszawa 1966, s. 448.
Zbigniew Bania, Stanisław Kobielus, Jasna Góra. W 600-lecie fundacji klasztoru, zdjęcia Józef Jurkowski, Chris Niedenthal, Janusz Rosikoń, Warszawa 1982, il. nlb., czarno-białe 75–77.
Jan Samek [wybór ilustracji i komentarze], Janusz Zbudniewek [tekst wprowadzający], Klejnoty Jasnej Góry, Warszawa 1982, s. 102–103, il. 73–76 (Jan Samek).
Janusz St. Pasierb, Jan Samek, Skarby Jasnej Góry, wydanie II zmienione i rozszerzone, Warszawa [1985], poz. 83 na s. 214, il. 83 (kolejne wydania wersji polskiej oraz wersje angielska i niemiecka – 1989 i 1991).
Ewa Smulikowska, Skarbiec jasnogórski – narodu skarbnicą, w: Jasnogórska Bogurodzica 1382–1982, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Warszawa 1987, s. 112, 114 (wyd. I – Warszawa 1982).
Wanda Mossakowska, Początki fotografii w Warszawie (1839–1863), T. I, Warszawa 1994, przypis 453 na s. 114.
Helmut Seling, Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529–1868. Supplement zu Band III: Meister. Marken. Beschauzeichen, München 1994, poz. 1375* na s. 32, s. 102.
Beata Szafraniec-Rdułtowska, „Pokłon pasterzy” Hansa von Aachen – wzór dla kilku zabytków sztuki śląskiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LVI, 1994, Nr 3, s. 265.
Jan Golonka OSPPE, Ołtarz Jasnogórskiej Bogurodzicy. Treści ideowe oraz artystyczne kaplicy i retabulum, Jasna Góra w Częstochowie 1996, s. 94, 225–227, 392, il. 249–254 na s. 224–227.
Helmut Seling, Annette Schommers, Ulrike Weinhold, Hans Jakob I und Jakob Bachman – Augsburger Goldschmiedewerke für die Höfe in Wien, Prag und München. Neue Ergebnisse der Markenforschungen, „Jahrbuch des Kunsthistorischen Museums Wien”, I, 1999, s. 258–260.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 58 na s. 67 i komentarz do il. na s. 273, s. 246, il. dolna na s. 240.
Jan Golonka OSPPE, Werke der Augsburger Goldschmiedekunst in den Sammlungen des Tschenstochauer Heiligtums, w: Studien zur europäischen Goldschmiedekunst des 14. bis 20. Jahrhunderts. Festschrift für Helmut Seling zum 80. Geburstag am 12. Februar 2001, herausgegeben für das Bayerische Nationalmuseum von Renate Eikelmann, Annette Schommers und Lorenz Seelig, München 2001, s. 160–161, il. 11 na s. 160.
Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do XIX wieku w zbiorach polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, 29 kwietnia–1 sierpnia 2004, Kraków 2005, poz. kat. I/19 na s. 59–60, il. na s. 59 (notę opr. Jerzy Żmudziński).
U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, Katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, poz. kat. 62 na s. 182 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński), il. na s. 163.
Dorota Szymczak, Srebrny ołtarz darłowski. Der Rügenwalder Silberaltar, tłumaczenie Robert Kupisiński, Słupsk 2007, s. 220, 346, 369, il. 111 na s. 222.
Beata Frey-Stecowa, Wzory graficzne w dziełach malarni jasnogórskiej, w: Ex voto. Studia dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja naukowa Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, Jasna Góra w Częstochowie 2012, przypis 7 na s. 199.
