Ornat ze skarbca bazyliki mariackiej o wymiarach 107 x 68 cm został wykonany z brokatu jedwabnego pochodzącego z 1 połowy XVII wieku z Persji i uzupełniony pod koniec tego wieku w Europie Środkowej galonem tkanym z nici złotej.
Ornat wykonany został z kilku fragmentów tkaniny ozdobionej wzorem z zestawionych w mijające się rzędy motywów: pojedynczy motyw tworzy pochyła gałąź z liśćmi i kwiatami, na której siedzi papuga, oraz fruwający obok motyl. W obrębie rzędu motywy pochylone są w jedną stronę, a w ramach sąsiadujących rzędów w przeciwną stronę. Tło jest złote. Motywy występują głównie w zgaszonych odcieniach kolorów: brązowego, beżowego, czerwonego, zielonego i niebieskiego. Kolumny i boki ornatu wydzielone zostały za pomocą szerokich galonów.
Historia ornatu nie została ustalona w oparciu o źródła pisane. Tkanina, z której został on wykonany, być może pochodzi z trofeów walk z Turkami (najpewniej z kampanii wiedeńskiej 1683 roku).
Ornat opublikowany został w Katalogu zabytków… w 1971 roku, był eksponowany na wawelskiej wystawie jubileuszowej w 1983 roku (razem z kilkoma innymi paramentami z tkanin orientalnych zachowanymi w kościele Mariackim w Krakowie) i został omówiony w katalogu wystawy przez Beatę Biedrońską-Słotę, która tkaninę uznała za perską, datowała na przełom XVI i XVII wieku i dopuściła możliwość jej pochodzenia z ubioru (o czym może świadczyć zszycie z kawałków różnej wielkości). Jerzy T. Petrus w 1994 roku zwrócił uwagę na kilka tkanin tego rodzaju zachowanych w Polsce, wśród nich tkaninę z ornatu z kościoła Mariackiego. Przy okazji wystawy sztuki perskiej ze zbiorów polskich w 2002 roku Beata Biedrońska-Słota podsumowała badania nad całą grupą podobnych zabytków, zestawiając największy jak dotąd zespół tego rodzaju tkanin ze zbiorów polskich (wśród nich znalazł się ornat z kościoła Mariackiego w Krakowie).
Omawiany ornat warto wyróżnić z zespołu szat liturgicznych wykonanych z tkanin orientalnego pochodzenia, które zachowały się w kościele Mariackim, ponieważ tkanina, której w tym wypadku użyto, ma bliższe lub dalsze odpowiedniki wśród materii prawdopodobnie wiążących się z rodziną Sobieskich. Ornat z kościoła Mariackiego wykonano z tkaniny perskiej zdobionej popularnym motywem pochyłych „drzewek” z ptakami (niekiedy uzupełnianych innymi motywami zwierzęcymi – np. koziołkami, motylami). W zbiorach polskich można wskazać kilka paramentów wykonanych z takich tkanin (datowanych na XVII wiek lub na pierwszą jego połowę): ornat pochodzący z kościoła dominikanów w Żółkwi, zachowany w klasztorze tego zakonu w Lublinie, garnitur (złożony z kapy, dwóch ornatów, dwóch dalmatyk i welum) w kościele św. Wojciecha w Poznaniu (por. Maria Teresa Michałowska-Barłóg, Tkaniny i hafty…, zob. Literatura, s. 197–198, il. 4 na s. 196) i wreszcie ornat w kościele par. pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Opolu Lubelskim (zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, Województwo lubelskie, pod redakcją Ryszarda Brykowskiego i Ewy Rowińskiej, Z. 13, Powiat opolski, inwentaryzację przeprowadziły Zofia Winiarz i Janina Wiercińska, Warszawa 1962, s. 20, il. 96), nie licząc drobnych elementów kompletów, zabytków w muzeach i dzieł z tkanin wykonanych być może później niż w XVII wieku. Wzajemne relacje tych tkanin, potencjalna identyczność części wyrobów i datowanie wymagają dalszych szczegółowych badań, przede wszystkim porównawczych badań technologicznych. Jedna z tych szat liturgicznych (ornat z Żółkwi przechowywany w Lublinie) jest prawie na pewno darem Sobieskich pochodzącym być może z trofeów kampanii wiedeńskiej. Ponieważ wiadomo o wizycie Jana III w kościele Mariackim w Krakowie zarówno przed bitwą pod Wiedniem, jak i po niej, a w skarbcu zachował się inny orientalny wyrób – skrzyneczka metalowa, od początku XIX wieku uważana za dar Jana III Sobieskiego (zob. skrzyneczka z bazyliki Mariackiej w Krakowie) – z dużą dozą ostrożności można uznać, że tkanina, z której wykonano publikowany ornat, mogła należeć do trofeów bitwy i została ofiarowana kościołowi Mariackiemu przez króla. Jednak bezpośrednich dowodów na złożenie daru królewskiego w tej świątyni nie mamy.
Odrębnym zagadnieniem jest kwestia pochodzenia innych orientalnych tkanin zachowanych w zasobie szat liturgicznych kościoła Mariackiego – w stosunku do żadnej z nich nie dysponujemy przesłankami pozwalającymi choćby hipotetycznie uznać ją za pamiątkę po Sobieskich. Natomiast kobierce perskie z kościoła Mariackiego, które obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, z całą pewnością – jak wykazały to badania archiwalne Joanny Sławińskiej (zob. referat Kobierce perskie tzw. polskie („tapis polonais”) w kościele Mariackim, wygłoszony w Krakowie w kwietniu 2016 roku na sesji „Jako serce pośrodku ciała” Dzieje artystyczne kościoła Mariackiego w Krakowie) – zostały do świątyni nabyte znacznie później niż w epoce Jana III Sobieskiego.
Literatura:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 2, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 1, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1971, vol. 1 – Tekst, s. 44–45, vol. 3 – Ilustracje, il. 954.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 629 na s. 329–339 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), vol. 2 – il. 406 oraz il. barwna XXXV.
Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 123.
Arcydzieła sztuki perskiej ze zbiorów polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, 22 kwietnia–30 czerwca 2002, Muzeum Narodowe w Krakowie, 9 sierpnia–17 listopada 2002, pod redakcją Tadeusza Majdy, Warszawa 2002, poz. kat. 93 na s. 97, il. 93.
Beata Biedrońska-Słota, Cyprys, róża i papuga – świat perskiej wyobraźni. Perskie tkaniny jedwabne i kobierce w kolekcjach polskich, w: Arcydzieła sztuki perskiej ze zbiorów polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, 22 kwietnia–30 czerwca 2002, Muzeum Narodowe w Krakowie, 9 sierpnia–17 listopada 2002, pod redakcją Tadeusza Majdy, Warszawa 2002, s. 70, pkt 7.
Beata Biedrońska-Słotowa, Perskie tkaniny jedwabne w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, seria Katalogi Zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Nowa Seria, Kraków 2002, s. 52.
Maria Teresa Michałowska-Barłóg, Tkaniny i hafty w kościele św. Wojciecha, „Kronika Miasta Poznania”, 2012, 4 (Wzgórze św. Wojciecha), s. 198.
