Portret z zakonu cystersów ma kształt prostokąta ze słabo wyodrębnionym owalnym polem. Na brązowym tle znajduje się wizerunek króla Jana III ukazanego w półpostaci, z głową bardzo nieznacznie zwróconą w lewą (heraldycznie) stronę. Twarz przedstawianego jest raczej pociągła, ale masywna. Jan III ma podwójny podbródek, lekko różową karnację i ciemnobrązowe włosy. Król ubrany jest w zbroję karacenową o srebrnym odcieniu. Przy szyi widać brzeg złotej szaty spodniej. Lewy naramiennik ma kolor brązowy i posiada formę otwartej paszczy lwa. Na ramiona monarchy narzucona została purpurowa delia z kołnierzem i podbiciem z ciemnego futra, spięta wydłużoną, złotą, kameryzowaną zaponą, która odsłania zbroję na piersi i naramiennik. Przy dolnej krawędzi pola obrazu widoczna jest złota, dekorowana reliefem (?) rękojeść karabeli.
Nie są znane okoliczności fundacji dzieła. Nic nie wiadomo o pobycie króla i królowej w opactwie mogilskim, choć klasztor ten cieszył się znaczną sławą w Rzeczypospolitej. Można przypuszczać, że zamówienie (czy ofiarowanie) królewskich portretów (zob. też Portret królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z klasztoru cystersów w Krakowie (Mogiła)) do opactwa było refleksem znacznej popularności monarchy w Krakowie, szczególnie po odsieczy wiedeńskiej; popularność ta nie osłabła aż do następnego stulecia. Obraz oprawiony jest w nowszą ramę z XIX–XX wieku. Stosunkowo niedawno (w 2. połowie XX wieku) był konserwowany, w tym zdublowany.
Obraz był uwzględniany w starszej literaturze katalogowej, ale nie brano go pod uwagę w badaniach nad ikonografią króla. Został opublikowany przez Janusza Tadeusza Nowaka i Witolda Turdzę, którzy datowali portret ogólnie na 2. połowę XVII wieku, ale nie wypowiedzieli się na temat środowiska, które reprezentował jego wykonawca. Dzieło zostało ujęte w całościowej inwentaryzacji zabytków klasztoru, opracowanej przez Pracownię Inwentaryzacji Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (nota w archiwum tamże).
Portret zestawiony jest w klasztorze z wizerunkiem Marii Kazimiery, który – choć posiada podobne rozmiary i dyspozycje – nie jest dosłownym pendant dla wyobrażenia króla. Oba mogą być jednak dziełami tego samego malarza, wykonanymi w tym samym czasie, ale z wykorzystaniem różnych wzorów. Wizerunek króla reprezentuje typ wypracowany jeszcze przed elekcją monarchy, bardzo rozpowszechniony w pierwszych latach jego panowania, realizowany w różnych wariantach aż do schyłku jego życia (zob. np. portret z krakowskiego klasztoru kapucynów – Portret króla Jana III Sobieskiego z klasztoru kapucynów w Krakowie). Szczególnie bliski ujęciu, jakie reprezentuje portret z Mogiły, także w szczegółach, wydaje się obraz z Muzeum Historycznego Miasta Lwowa (nr inw. 794), który został omówiony w katalogu wilanowskiej wystawy portretów rodziny Sobieskich z 1983 roku (zob. Teresa Pocheć-Perkowska, Portrety Jana III Sobieskiego i Jego rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wilanowa, Muzeum Narodowe w Warszawie Oddział w Wilanowie [1983], Warszawa 1983, poz. kat. 19 na s. 37, il. 18). Chociaż na obrazie z Mogiły twarz króla została poddana pewnej deformacji – zwężeniu, nie jest to jednak dowód nieudolności malarza. Mamy tu raczej do czynienia z pragnieniem artysty, aby ukazać króla – którego malarz zapewne nie miał okazji widzieć, a na pewno studiować jego fizjonomii – jako człowieka zmęczonego życiem, postarzałego; jest to więc pewna licentia poetica artysty. Można sądzić, że mogilski wizerunek Jana III, podobnie jak jego żony, powstał w warsztacie profesjonalnego malarza, oddalonego od dworu królewskiego, ale mającego dostęp do dobrych pierwowzorów.
Literatura:
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 72 na s. 12.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, pod red. Jerzego Szablowskiego, Warszawa 1953, vol. 1 – Tekst, s. 166.
Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza, Skarby krakowskich klasztorów, Kraków 2000, s. 49, 68, il. 38 na s. 57.
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 232 i przypis 17.
