Portret Stanisława Daniłowicza (około 1608–1636) – olej na płótnie, o wymiarach 213 x 113 cm – powstał pod koniec XVII wieku w Polsce (we Lwowie lub w Żółkwi?). Obraz został całkowicie przemalowany około 1865 roku przez krakowskiego malarza Józefa Cholewicza (ur. 1803 r.).
Portret przedstawia Stanisława Daniłowicza w całej postaci, stojącego frontalnie na jasnobrązowej posadzce sali pałacu, która otwiera się w tle na ogród. Daniłowicz prawą rękę wspiera o stolik widoczny w lewym dolnym roku obrazu, a lewą ręką trzyma szablę zawieszoną u swego boku. Wuj Jana Sobieskiego ma twarz młodego mężczyzny o zindywidualizowanych rysach, wydłużoną, o różowej karnacji. Jego włosy są podgolone, a długie wąsy ułożone poziomo. Zarówno zarost, jak i włosy są ciemne. Portretowany ubrany jest w strój polski: srebrzysty żupan z czerwonym pasem, czerwoną delię z futrzanym podbiciem i kołnierzem oraz buty z żółtej skóry. Delia na prawym barku została spięta złotą broszą, widoczną na tle metalowej osłony obojczyka dekorowanej złotym ornamentem. Szabla zdobiona jest złotem, a na małym palcu prawej dłoni widać sygnet. Na blacie brązowego stolika, o nogach utworzonych z motywów fantastycznych zwierząt, leży szyszak dekorowany złotą wicią z barwnymi piórami (zielonymi, czerwonymi i żółtymi). W tle, po lewej widoczna jest niebieska, skłębiona kotara, a po prawej, poza fragmentarycznie widoczną balustradą, na niezbyt odległym drugim planie przedstawiony jest ogród z wysokimi drzewami, powyżej których widać szaroróżowe niebo.
Stanisław Daniłowicz, starosta korsuński i czehryński, wuj Jana Sobieskiego, tragicznie zmarły, gdy przyszły król miał zaledwie siedem lat, był człowiekiem porywczego charakteru, co opóźniło jego karierę – za bójkę w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III w 1632 roku, w której poważnie ranił swojego adwersarza, Adama Kalinowskiego, został skazany na infamię. Jednocześnie był jednak zdolnym i odważnym oficerem – udział w wojnie (w 1633 roku został ranny) i osobiste wstawiennictwo króla Władysława IV w 1635 roku umożliwiły mu zmazanie win. Niestety, rok później dostał się do niewoli tatarskiej i został w niej ścięty mimo zapowiedzi złożenia przez rodzinę okupu. Zwłoki Daniłowicza, sprowadzone do Żółkwi w 1640 roku, spoczęły w kolegiacie, a król Jan III Sobieski ufundował mu w latach 1692–1693 okazały nagrobek analogiczny do pomnika własnego ojca, co jednoznacznie świadczy o kulcie, jakim monarcha otaczał swego wuja. Bardzo możliwe, że przy tej okazji galerię portretów rodzinnych w farze żółkiewskiej wzbogacono o całopostaciowy portret wuja monarchy. W każdym razie pewne motywy widniejące na portrecie (kształt stołu, typ pejzażu) – zdaniem Jerzego T. Petrusa – przesądzają o jego datowaniu na koniec XVII wieku. Obecna warstwa malarska jest jednak późniejsza, gdyż portret podczas odnawiania został całkowicie przemalowany (zapewne po formie) przez krakowskiego malarza Józefa Cholewicza. W czasie konserwacji w pracowni Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, przeprowadzonej w 1983 roku przed wielką wystawą poświęconą odsieczy wiedeńskiej, pozostawiono warstwę malarską z XIX wieku. W katalogu wystawy pochodzenie obrazu określone zostało jako „Kraków, własność prywatna”. Faktycznie obraz znajdował się w zbiorach krakowskiego klasztoru dominikanów, do którego trafił ostatecznie w 1946 roku, po wywiezieniu go do Polski z kościoła parafialnego w Żółkwi.
Oprócz dawniejszych wzmianek w literaturze z XIX wieku istnieje jedyne szersze omówienie dzieła w katalogu wystawy jubileuszowej odsieczy wiedeńskiej zorganizowanej na Wawelu w 1983 roku – autorstwa Jerzego T. Petrusa. Portret nie był publikowany w Katalogu zabytków sztuki w Polsce, w tomie zawierającym opis krakowskiego klasztoru dominikanów.
Ufundowanie przez królewskiego siostrzeńca portretu dawno zmarłego krewnego do rodowej świątyni w Żółkwi mieści się w przyjętym obyczaju i wydaje się zupełnie naturalne. Nie wiemy – ze względu na całkowite przemalowanie obrazu – jakiego pochodzenia był wykonawca portretu. Można domniemywać, że był malarzem miejscowym, może lwowskim. Zdumiewająca, w kontekście przeciętnej wartości dzieła, jest opinia zawarta w inwentarzu fary żółkiewskiej sporządzonym w 1885 roku, a więc w czasie, gdy wizerunek był już przemalowany przez Cholewicza – przypisano tam portret... Poussinowi („Portret Stanisława Daniłowicza w zbroi żelaznej, jak znawcy utrzymują pędzla Pussena; obraz większej wartości artystycznej” – cyt. za: Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory…, zob. Literatura, s. 83).
Literatura:
Sadok Barącz, Pamiątki miasta Żółkwi, wyd. I, Lwów 1852, s. 94; wyd. 2, Lwów 1877, s. 215.
Kronika Powszechna – Malarstwo, „Kłosy”, R. III, 1866, nr 65.
Antoni Schneider, Starożytności miasta Żółkwi krótko opisane na pamiątkę obchodu uroczystości odnowienia kościoła farnego w tem mieście dnia 12. września 1867 r., Lwów 1867, s. 10.
Pamiątka odnowienia i poświęcenia kościoła żółkiewskiego dnia 12 września 1867, Lwów 1868, s. 37.
Kościół farny w Żółkwi jego dzieje i pomniki, Lwów 1869, s. 39.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 91 na s. 125–126 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 67.
Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, Cz. I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, T. 2, Kraków 1994, s. 40, 56, 62, 83, il. 105.
Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, T. 23, opracowali: Marcin Biernat, Mateusz Łepkowski, Krystyna Mamajko, Jan K. Ostrowski, Grażyna Ruszczyk, współpraca: Andrzej Betlej, Agata Dworzak, Rafał Nestorow, Tomasz Pasteczka, Tomasz Zaucha, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, redakcja naukowa Jan K. Ostrowski, Część I, Kraków 2015 (tom zawiera m.in. Addenda et corrigenda oraz Słownik artystów rzemieślników etc.), s. 104.
