Wota Sobieskich. Szkatułka królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z klasztoru paulinów na Jasnej Górze
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Wota Sobieskich. Szkatułka królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z klasztoru paulinów na Jasnej Górze Jerzy Żmudziński
Szkatułka królowej Marii Kazimiery Sobieskiej

Na szkatułce widnieją znaki. Pierwszy z nich to dwukrotnie powtórzona cecha miejska Augsburga zbliżona do typu stosowanego w 1685 roku (zob. Helmut Seling, Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529–1868. Meister. Marken. Werke, Bd. III: Meister. Marken. Beschauzeichen, München 1980, nr 137 lub 136). Drugi to trzykrotnie powtórzona cecha imienna (przy czym na górnej krawędzi głównej części szkatułki – od przodu, po lewej stronie zamka – jedna z nich jest najwyraźniej przysłonięta opuszczonym wiekiem) zapewne identyczna z cechą złotnika augsburskiego Daniela Pratscha – znajdujący się w polu monogram w formie poziomego owalu złożony z liter „DP” połączonych ukośną kreską (zob. H. Seling, op. cit., nr 1747).

Relikwiarz św. Jana Nepomucena znajdujący się w Muzeum 600-lecia Jasnej Góry powstał ze szkatułki, na której – w miejscu szczytowej części pokrywy (może było tu kryształowe okienko?) – zamontowano grupę figuralną ze stojącym św. Janem Nepomucenem i dwoma aniołkami trzymającymi jego atrybuty. Szkatułka w ogólnym zarysie jest prostopadłościenna, ma ścięte oraz wgłębione narożniki i stoi na czterech nóżkach w formie kryształowych kul. Szkatułka posiada wysunięty na zewnątrz cokół i gzyms poprzedzający wieczko o pochyłych ściankach, które górą jest spłaszczone. Ścianki szkatułki i wieka przeprute zostały ośmiobocznymi okienkami z kryształu górskiego i udekorowane kamieniami w oprawach, które tworzą układy dekoracyjne, głównie w formie rozet, lub są rozmieszczone pojedynczo. Na narożnikach szkatułki umieszczono cztery figurki postaci mitologicznych lub personifikacji z atrybutami (mężczyzna w koronie z berłem i może jabłkiem lub sercem, kobieta trzymająca lustro z psem lub lwem u stóp, kobieta trzymająca strzałę i być może przepasana łukiem, mężczyzna z brodą, bez atrybutu, ubrany w krótką zbroję). Wnętrze szkatułki dekorowane jest m.in. motywami bujnej wici i kwiatów, wydobytymi na powierzchni metalu za pomocą czarnej emalii (?). We wnętrzu szkatułki umieszczone są relikwie.

Szkatułka została wymieniona w inwentarzu z 1731 roku z jednoznacznym wskazaniem na osobę ofiarodawczyni: „Szkatułka mała srebrna złocista na dwóch [faktycznie na czterech] gałkach kryształowych auszpurską robotą, różnymi kamieniami i szmelcem sadzona, od Najjaśniejszej Królowej Janowej Sobieskiej pro voto oddana” (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 760: Revisio Thesauri Beatissimae V[irginis] M[ariae] Ex Mandato Adm[odum] Reverendi in X[ri]sto P[atri] Anasthasij Petri Kiedrzinski S[anctae] Th[eo]l[og]iae Doct[or] Per utram[quae] Poloniam Silesiam ac Pomera[niam] Prioris Provincialis. Sub Prioratu in X[ris]to Patris Stanislai Bronikows[k]i S[anctae] Th[eo]l[ogi]ae Doct[or] Def[initor] P[r]o[vinciae] Facta Anno Domini [brak daty w tytule], s. 301). Zapis w inwentarzu musiał być sporządzony w 1731 roku, gdyż już w 1732 w aktach klasztornych odnotowano przekazanie czynnemu na Jasnej Górze złotnikowi pochodzącemu z Wilna, Makaremu Sztyftowskiemu, pewnej ilości wotów w związku z wykonaniem relikwiarza św. Jana Nepomucena, którego relikwie w tym właśnie roku sprowadzono z Pragi. Nie ma pewności, czy chodziło o wykonanie figur czy np. tylko o ich pozłocenie (zapis przytacza Tadeusz Adamek w swojej książce Św. Jan Nepomucen…, zob. Literatura, przypis 61 na s. 376). Zapis w inwentarzu pozornie rozstrzyga kwestię ofiarodawcy, nie ma zresztą powodów, by wątpić, że właścicielką szkatułki była Maria Kazimiera Sobieska, ale zważywszy na datę wykonania (około 1685 roku–przed 1694 rokiem), królowa nie mogła jej ofiarować na Jasną Górę osobiście, mogła ją natomiast przysłać z Warszawy lub też – co wydaje się prawdopodobne – szkatułka została przekazana przez jednego z jej synów (może po śmierci matki w 1716 roku).

Szkatułka była wielokrotnie wymieniana w literaturze i uważana za dzieło augsburskie, ale z różnie identyfikowanym twórcą – brano pod uwagę Daniela Schwestermülera i Jakoba Deschlera. Obecnie przyjęta jest identyfikacja znaku opublikowana w monografii skarbca jasnogórskiego Jana Golonki i Jerzego Żmudzińskiego z 2000 roku. W literaturze pojawiła się próba identyfikacji posążków na narożnikach szkatułki jako Apolla, Marsa, Wenus i Herkulesa (zob. Ewa Smulikowska, Skarbiec jasnogórski…, zob. Literatura, s. 109), co wobec niepewności w odczytaniu atrybutów postaci musi pozostać hipotezą. W oparciu o ustalenia polskich historyków sztuki w 1992 roku zabytek omówiła Johanna von Herzogenberg, skupiając się jednak na tych aspektach zabytku, które wiązały się z kultem św. Jana Nepomucena.

Szkatułka należy do grupy dość popularnych puzderek tego rodzaju, rozwiązanych w analogiczny sposób niezależnie od pracowni wykonującej dany przedmiot (ogólny kształt, „okienka” z kryształu lub innego półszlachetnego kamienia, dekoracja z kamieni ułożonych w formie rozet), stąd przypisanie jej wykonania konkretnemu mistrzowi jest możliwe tylko poprzez interpretację znaku imiennego. W zbiorach europejskich przeważają szkatułki podobnego typu, ale nieco bogaciej zdobione – z reliefową dekoracją z motywów roślinnych wydobytą w barwnej emalii, która jest rozmieszczona pomiędzy kamieniami w oprawach (przykładem może być szkatułka autorstwa Hansa Jacoba Maira z ok. 1680 roku znajdująca się w zbiorach Grüne Gewölbe w Dreźnie – zob. Jutta Kappel, Ulrike Weinhold, Das Neue Grüne Gewölbe. Führer durch die ständige Ausstellung, München-Berlin 2007, s. 143).


Literatura (w wyborze, z pominięciem przewodników po Jasnej Górze i wydawnictw o charakterze popularno-dewocyjnym):

Skarbiec jasnogórski i dary w nim złożone, z 46 rysunkami. Pamiątka z Częstochowy, Warszawa 1896, s. 53.

Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, s. 25, il. 16 na s. 24.

Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Skarby kultury na Jasnej Górze, Wstęp – Władysław Tomkiewicz, Zdjęcia – Jan Michlewski, Janusz Rosikoń, Warszawa 1974, s. 105.

Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Skarby kultury na Jasnej Górze, Wstęp – Władysław Tomkiewicz, Zdjęcia – Jan Michlewski, Janusz Rosikoń, wydanie II poprawione i uzupełnione, Warszawa 1979, s. 99.

Tadeusz Adamek, Św. Jan Nepomucen i jego relikwiarz na Jasnej Górze, „Studia Claromontana”, T. 3, 1982, s. 376–378, il. nlb. (na końcu tomu).

Zbigniew Bania, Stanisław Kobielus, Jasna Góra. W 600-lecie fundacji klasztoru, zdjęcia Józef Jurkowski, Chris Niedenthal, Janusz Rosikoń, Warszawa 1982, il. barwna nlb. 35.

Aleksander Jaśkiewicz, Złotnictwo wotywne regionu częstochowsko-wieluńskiego. Studium z zakresu sztuki prowincjonalnej i ludowej XVII–XIX wieku, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie”, T. V, Sztuka, Z. 1, 1982, s. 100.

Marta Michałowska, Brat Makary Sztyftowski i jego twórczość artystyczna, „Studia Claromontana”, T. 3, 1982, s. 367.

Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Spuścizna artystyczna Jasnej Góry jako wyraz protektoratu królewskiego i narodowego nad sanktuarium, w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, pod redakcją Ewy Chojeckiej, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 494, Katowice 1982, s. 178.

Jan Samek [wybór ilustracji i komentarze], Janusz Zbudniewek [tekst wprowadzający], Klejnoty Jasnej Góry, Warszawa 1982, s. 20 (Janusz Zbudniewek), s. 116, il. 89 (Jan Samek).

Janusz St. Pasierb, Jan Samek, Skarby Jasnej Góry, wydanie II zmienione i rozszerzone, Warszawa [1985], poz. 109 na s. 216, il. 109 (kolejne wydania wersji polskiej oraz wersje angielska i niemiecka – 1989 i 1991).

Ewa Smulikowska, Skarbiec jasnogórski – narodu skarbnicą, w: Jasnogórska Bogurodzica 1382–1982, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Warszawa 1987, s. 109, il. 117 na s. 102 (wyd. I – Warszawa 1982).

Johanna von Herzogenberg, Zur Verehrung des heiligen Johannes von Nepomuk auf der Jasna Góra bei Tschenstochau in Polen, w: Westmitteleuropa, Ostmitteleuropa: Vergleiche und Beziehungen. Festschrift für Ferdinand Seibt zum 65. Geburtstag, Herausgegeben von Winfried Eberhard, Hans Lemberg, Heinz-Dieter Heimann und Robert Luft, seria Veröffentlichungen des Collegium Carolinum, Band 70, München 1992, s. 335–337, il. 3–3a na s. 336.

Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Muzeum 600-lecia Jasnej Góry. Przewodnik, Jasna Góra-Częstochowa 1994, s. 95 i 97, il. na s. 96.

Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 58.

Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 106–107 na s. 116–117, komentarz do il. na s. 291.

Jan Golonka OSPPE, Werke der Augsburger Goldschmiedekunst in den Sammlungen des Tschenstochauer Heiligtums, w: Studien zur europäischen Goldschmiedekunst des 14. bis 20. Jahrhunderts. Festschrift für Helmut Seling zum 80. Geburstag am 12. Februar 2001, herausgegeben für das Bayerische Nationalmuseum von Renate Eikelmann, Annette Schommers und Lorenz Seelig, München 2001, s. 164.

Edmundas Laucevičius, Birutė Rūta Vitkauskienė, Lietuvos auksakalystė XV–XIX amžius, Vilnius 2001, s. 283.

Jerzy Żmudziński, Złotnictwo augsburskie w Polsce – wprowadzenie, w: Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do XIX wieku w zbiorach polskich, Wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie, 29 kwietnia–1 sierpnia 2004, [katalog wystawy], Kraków 2005, il. na s. 17.

U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, Katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, poz. kat. 60 na s. 176 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński), il. na s. 177.

Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 236, il. 3.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem