Obraz Św. Marcin na tle bitwy pod Chocimiem w 1673 roku to kompozycja w formie pionowego prostokąta. Na pierwszym planie, po prawej stronie pola wyobrażono św. Marcina na wspiętym koniu i towarzyszącego mu – odwróconego częściowo tyłem – żebraka o obnażonym, muskularnym torsie. W lewym dolnym narożniku, na drugim planie przedstawiono natomiast bitwę pod Chocimiem. Święty skierowany jest ku osi kompozycji – z głową uniesioną ku niebu – w prawej ręce trzyma miecz, a lewą podaje odciętą część płaszcza półnagiemu żebrakowi siedzącemu na ziemi w prawym dolnym narożniku pola kompozycji. Strój świętego ma charakter zachodnioeuropejski, współczesny czasom powstania obrazu, z wyróżniającym się kapeluszem z piórami i rozwianym płaszczem unoszącym się z tyłu postaci. Koń został przedstawiony z nałożonym rzędem i czaprakiem – w tej partii obrazu dominujący akcent kolorystyczny stanowi ciemnoczerwony płaszcz świętego, skontrastowany z szarością umaszczenia rumaka. W tle postaci widać szaroniebieskie niebo zasnute obłokami, a u dołu kompozycji, na drugim planie rozległy pejzaż z przedstawieniem bitwy pod Chocimiem, na którym zaakcentowano główne realia jej miejsca i przebiegu: Dniestr, zamek chocimski, walczące wojska polskie i tureckie (w tłumie zbrojnych zwracają uwagę sztandary). Na przedniej linii tego planu wyróżnia się postać dowodzącego bitwą hetmana Jana III, który został ukazany na wspiętym koniu w pozycji analogicznej do układu postaci św. Marcina. Monarcha, w ubiorze pancernego, w prawej ręce trzyma regiment. W tej partii obrazu pojawiają się również drobne akcenty żywych barw.
Jak się powszechnie przyjmuje – w oparciu o wzmiankę Edwarda Rastawieckiego – obraz został najprawdopodobniej ufundowany przez samego hetmana (lub raczej już króla) na pamiątkę zwycięstwa pod Chocimiem, z przeznaczeniem do kościoła karmelitanek bosych we Lwowie, który był fundacją rodziców Jana III i znajdował się pod specjalną opieką monarchy. Dzieło powstało zapewne po sporządzeniu w 1674 roku ryciny Romeyna de Hooghe’a (Gloryfikacja Jana Sobieskiego na tle bitwy chocimskiej), na której malarz oparł zamysł kompozycyjny całości i częściowo przedstawienie bitwy na drugim planie. Terminus ad quem powstania malowidła nie jest pewny: prace nad wyposażeniem świątyni w ołtarze zainicjowano dopiero w końcu lat 80. XVII wieku (wiadomo, że w połowie 1691 roku przywieziono do lwowskiego kościoła jakieś obrazy z Jaworowa), a przy tym najstarsze opisy nie wymieniają w tej świątyni przedstawienia św. Marcina – nie można więc zupełnie wykluczyć, że malowidło pochodzi z innej karmelitańskiej świątyni lwowskiej (karmelitów bosych lub trzewiczkowych), na co zresztą też nie ma źródłowego potwierdzenia. Na początku XIX wieku obraz był notowany w warszawskiej kolekcji generała Aleksandra Chodkiewicza, nie wiadomo jednak, kiedy usunięto go z kościoła lwowskiego. Po wyprzedaży tej kolekcji w 1823 roku dzieło zostało zakupione przez Marcina Badeniego, a potem umieszczono je (przed 1857 rokiem) w kościele par. w Bejscach (które stanowiły własność Badenich). Obraz eksponowany był na krakowskiej wystawie jubileuszowej poświęconej odsieczy wiedeńskiej w 1883 roku. Dzieło było gruntownie konserwowane w 1963 roku przez Józefa Furdynę z Krakowa, a przed 2013 rokiem przez Monikę Domańską-Tomczyk z Alwernii. Kompozycja była kopiowana – znane jest powtórzenie partii z bitwą pod Chocimiem, które niegdyś należało do zbiorów Tarnowskich w Śniatynce, a obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie (nr inw. MNK I 869).
Dzieło to było wielokrotnie wzmiankowane w literaturze od połowy XIX wieku, początkowo jako praca autorstwa Marcina Altomontego, którą to atrybucję podważył Mariusz Karpowicz. Historię obrazu, w kształcie przyjętym obecnie przez większość badaczy, hipotetycznie odtworzyli Andrzej Ryszkiewicz i Mariusz Karpowicz, zaś pełne omówienie podsumowujące stan badań podał Jerzy T. Petrus w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej z 1983 roku. Rosyjska badaczka N. M. Molewa opublikowała obraz w 1972 roku, błędnie określając jego temat jako Piotr I pod Połtawą. Ostatnio Magdalena Ludera opublikowała nową próbę monografii zabytku, w której zwróciła uwagę na niepewność hipotezy o pochodzeniu obrazu od karmelitanek lwowskich. Badaczka poddała dzieło analizie formalnej i wskazała na relacje (raczej pośrednie) z niektórymi dziełami malarstwa głównie flamandzkiego, wreszcie podkreśliła dobrą jakość artystyczną malowidła i wysunęła sugestię autorstwa malarza blisko związanego z Claude’em Callotem (około 1620–przed 25 VII 1687), jednym z najważniejszych nadwornych malarzy Jana III we wczesnym okresie funkcjonowania dworu królewskiego
Dar królewski – przeznaczony dla lwowskich karmelitanek, jak ostrożnie można przyjąć na obecnym etapie badań – miał charakter wotywny, o czym świadczy wyeksponowanie postaci św. Marcina: to w dniu jego święta, 11 listopada, miała miejsce bitwa chocimska. Jak słusznie uważa Petrus, pomysł wykorzystania znanej ryciny autorstwa de Hooghe’a przedstawiającej bitwę (nie było to jednak dokładne powtórzenie akwaforty), z zastąpieniem postaci króla na pierwszym planie przez postać świętego i dodaniem na dalszym planie postaci monarchy w podobnym układzie kompozycyjnym, mogło wyjść od samego króla Jana III. W tym oryginalnym rozwiązaniu można bez wątpienia dopatrzyć się głębokiego sensu ideowego: monarcha poprzez swoiste imitowanie postaci świętego nawiązuje do niego (i tym samym do jego postępowania) jako do wzoru. Kwestia autorstwa dzieła pozostaje otwarta: na pewno nie jest to praca Altomontego, co udowodnił Mariusz Karpowicz, zwracając uwagę na „wyraźnie północny charakter malowidła”; najtrafniejsze wydają się obecnie sugestie Magdaleny Ludery. Obraz jest niewątpliwie jednym z najważniejszych zachowanych poza Wilanowem dzieł środowiska malarskiego pracującego dla króla Jana III Sobieskiego.
Literatura:
Edward Rastawiecki, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, T. I, Warszawa 1850, s. 11.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), s. 30 (wzmianka – bez podania miejsca przechowywania – w krótkim omówieniu kopii obrazu ze Śniatynki – poz. kat. 190; podawana w literaturze informacja, że do obrazu z Bejsc odnosi się „s. 11, poz. 50”, jest błędna, choć obraz prezentowany był na wystawie).
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, obraz widoczny na tabl. III i IV, por. objaśnienia w części wstępnej albumu na s. 2.
Stanisław Tomkowicz, Jerzy Mycielski, O wystawie jubileuszowej pamiątek i zabytków z epoki Jana III w Krakowie, Kraków 1883, s. 34.
Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, T. I, Warszawa 1890, s. 855.
Bronisław Gubrynowicz, Malarze na dworze Jana III. Szkic hist. z XVII w., Lwów 1895, s. 15.
Andrzej Ryszkiewicz, Zbiory artystyczne Józefa Kajetana Ossolińskiego – pierwsza publiczna galeria warszawska, „Rocznik Warszawski”, T. I, 1960, s. 108, 110.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. III, Województwo kieleckie, pod red. Jerzego Z. Łozińskiego i Barbary Wolff, Z. 9, Powiat pińczowski, inwentaryzację przeprowadzili Kazimiera Kutrzebianka i in., Warszawa 1961, s. 2.
Mariusz Karpowicz, Polskie itinerarium Marcina Altomontego, „Rocznik Historii Sztuki”, T. VI, 1966, poz. kat. 48 na s. 152–153 (w dziale: Obrazy niesłusznie przypisane), il. 21 na s. 119.
N. M. Molewa, Iwan Nikitin, Moskwa 1972, il. 19.
Andrzej Ryszkiewicz, Zbieracze i obrazy, Warszawa 1972, s. 25, 28, il. 5 na s. 26.
Spis dokumentacji konserwatorskich zabytków ruchomych, Cz. I, Dla zabytków znajdujących się poza muzeami, seria Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. Seria B, T. XXXIX, vol. 1: A–N, Warszawa 1975, poz. kat. 20 na s. 32.
Andrzej Ryszkiewicz, Kolekcjonerzy i miłośnicy, Warszawa 1981, s. 46, 48, il. 16 na końcu tomu.
Mieczysław Morka, Wzorce graficzne polskiego malarstwa batalistycznego w XVII w., „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XLVI, 1984, Nr 2–3, s. 227, il. 27 na s. 232.
Mieczysław Morka, Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza, seria Studia z Historii Sztuki, T. XXXVI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 125, il. 169.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 58 na s. 111–112 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 44, 45.
Mieczysław Morka, Tematyka batalistyczna w sztuce dworu Jana III, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LIII, 1991, Nr 1–2, s. 8, il. 3 na s. 5.
Magdalena Ludera, Obraz Św. Marcin na tle bitwy pod Chocimiem w kościele w Bejscach. Styl, ikonografia oraz problem lwowskiej fundacji, „Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie. Seria Nowa”, T. IX, 2016, s. 9–25, il. 1–25 na s. 26–40 (w przypisie 2 na s. 11 przywołane: karta inwentaryzacyjna i dokumentacje konserwatorskie).
