Zespół sześciu fragmentów baldachimu pochodzi z 4. ćwierci XVII w. (lub 1. tercji XVIII w.) z Polski (?). Baldachim został wykonany z aksamitu i nici złotej, a galony z frędzli jedwabnej.
Przesłankami do odtworzenia wyglądu całego zespołu są zamieszczone w literaturze trzy krótkie wzmianki, częściowo o charakterze opisów, a także jedna fotografia z wystawy w 1883 roku ukazująca cztery spośród sześciu ozdób. Nieco wcześniej opublikowana została informacja podana przez ks. Ignacego Polkowskiego, który stwierdził, że w zakrystii katedralnej przechowywana jest „mała opona z aksamitu czerwonego, złotem haftowana, pochodząca z czapraka Jana Sobieskiego” (wzmianka ta praktycznie nie daje podstawy do rekonstrukcji wyglądu, ale pozwala – z dużym prawdopodobieństwem – na zidentyfikowanie zabytku z jednym z obiektów należących do zespołu omówionego dalej). Z kolei w katalogu krakowskiej wystawy jubileuszowej z 1883 roku krótko opisano sześć „sztuk haftów na aksamicie pąsowym, w splotach roślinnych, obszytych galonikami, dar Króla Jana III do Katedry Gnieźnieńskiej”, które znalazły się na ekspozycji. Ich charakterystykę zamieszczono także w komentarzu do osobno wydanego albumu wystawy, w którym znajduje się ilustracja przedstawiająca wzmiankowane elementy zestawione z wieloma innymi zabytkami tekstylnymi i okazami uzbrojenia. W opisie podano, że są tam „cztery kawałki aksamitne pąsowe haftem złotym pokryte, pochodzące z katedry Gnieźnieńskiej, gdzie przechowano tradycję, jakoby darem były króla Jana III. Haft w skręty, i liście stylizowane barokko z użyciem ściegu prostego i szewronowego [jodełkowego?]. Obszyte frędzlą jedwabną koloru zielonego”. Fotografia pokazuje owe cztery kawałki przerzucone przez rodzaj stelaży pod rzędy końskie – a więc pojawiają się tu one w funkcji, którą zazwyczaj pełnią czapraki. Sądząc z opisów i fotografii, są to cztery pasy długości około 2 metrów i szerokości szacunkowo 40–50 cm, które zostały wykonane z ciemnoczerwonego aksamitu. Tkanina pokryta jest haftowaną dekoracją ornamentalną wykonaną złotą nicią, zgrupowaną tylko przy jednej krawędzi dłuższej i przy dwóch (?) krótszych każdego pasa; przy tych samych krawędziach pojawia się także frędzla (sądząc z cytowanego opisu – zielona). Fakt, że brak jest dekoracji haftowanej i frędzli przy drugim dłuższym boku świadczy o tym, że owe „kawałki” służyły najpewniej jako poziome obszycia baldachimu (np. tronu lub łoża, ewentualnie baldachimu kościelnego) albo też – co wydaje się dosyć prawdopodobne – były to elementy przeznaczone do złączenia w pary i zawieszenia pionowo (w takiej formie również mogły stanowić ozdobę baldachimu). Mogły także pełnić rolę obić ściennych. Nie można również wykluczyć, że były to przerobione części bardzo okazałego czapraka lub czapraków. Użyte w haftach motywy ornamentalne to zwoje wici z cienkimi, szabelkowatymi liśćmi, szerokie liście, pola wypełnione ukośną kratką, kielichy kwiatów (m.in. goździków w kształcie palmet) oraz faliście układające się grzebienie (niebędące jednak jeszcze grzebieniami ornamentu rocaille). Motywy te tworzą na powierzchni opisywanych „kawałków” tkaniny szerokie pasy zakomponowane w taki sposób, że zaakcentowane zostają symetryczne układy na końcach (układy te były najlepiej czytelne w narożnikach przy zestawieniu tych „kawałków” parami).
Zgodnie z tradycją odnotowaną pod koniec XIX wieku ozdoby te pochodziły z daru Jana III Sobieskiego, ich pierwotna funkcja nie została jednak w tym czasie jednoznacznie zidentyfikowana (jest zrozumiałe – biorąc pod uwagę kształt tych ozdób – że Polkowski jedną z nich, widzianą pojedynczo, uznał za czaprak).
Informację o tych zabytkach podaje jedynie literatura z końca XIX wieku.
W zasadzie nie ma powodów, aby kwestionować fakt ofiarowania daru przez Jana III Sobieskiego (raczej już jako króla) katedrze gnieźnieńskiej. Nic nie wiadomo o wizycie monarchy w Gnieźnie. Jego związki z Wielkopolską także nie były zbyt silne. Jednak katedra gnieźnieńska, jako miejsce kultu św. Wojciecha, patrona kraju, i dawne miejsce koronacji władców oraz siedziba prymasa, była jednym z najważniejszych ośrodków religijnych w Polsce, toteż dar królewski dla tej świątyni byłby jak najbardziej uzasadniony. Omawiany tu zespół albo się nie zachował, albo nie został zidentyfikowany: obiektów takich nie wymieniają nowsze opracowania katalogowe dotyczące wyposażenia katedry, nie można ich także odnaleźć w zasobach Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, do którego trafiła większa część skarbca katedralnego (por. s. Beata Ostrówka SAC, Tkaniny zabytkowe w zbiorach Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, T. 88, 2007, s. 145–204, il. 1–20 na s. 205–209; negatywny okazał się także wynik bezpośredniej kwerendy w zbiorach muzeum).
Dysponując jedynie pojedynczą fotografią, nieukazującą żadnego z elementów w całości, i nie wiedząc, jak wyglądały pozostałe dwa z sześciu pasów, nie możemy się wypowiedzieć ostatecznie ani na temat datowania ozdób, ani ich pierwotnej funkcji. Niektóre motywy ornamentalne pozornie użyte w dekoracji (pola wypełnione kratką, grzebienie) przemawiałyby za datowaniem na 1. tercję XVIII wieku, ale nie mają one jednoznacznie „regencyjnego” charakteru (np. zbliżone motywy haftowane na płaszczu w zbiorach Ermitażu (nr inw. T 3880), uważanym za wyrób niemiecki, datowane są ogólnie na XVIII wiek – zob. West European Applied Arts in the 16th–18th Centuries from the Hermitage Collection, [katalog wystawy], [wydanie dwujęzyczne rosyjsko-angielskie], St. Petersburg 1996, poz. kat. nlb. na s. 119). Jednak motywy takie w zdobnictwie francuskim, np. na tkaninach obiciowych, występują około 1700 roku (jeśli nie wcześniej) – potrzebna by tu była bardziej szczegółowa analiza. Nie można więc zupełnie wykluczyć datowania tych wyrobów na czasy panowania Sobieskiego, a już na pewno w grę wchodzi powstanie ozdób za czasów jego synów.
Funkcja tych zabytków także nie jest jasna – najbardziej prawdopodobne wydaje się ich zidentyfikowanie jako elementów baldachimu, a konkretnie pionowych zasłon znajdujących się z przodu i po bokach łoża, może nawet na narożnikach od przodu (por. np. baldachim francuskiego łoża z XVII wieku w zamku w Lassay-sur-Croisne, zob. Danièle Véron-Denise, La place et le rôle de la fleur dans la broderie du XVIIe siècle, w: Rinceaux et figures. L’ornement en France au XVIIe siècle, collectif sous la direction d’Emmanuel Coquery, Paris 2005, il. 2 na s. 103). Jednak zachowały sie też czapraki, których dekoracja – zarówno jeśli chodzi o charakter i dobór motywów, jak i ich rozłożenie – przypomina opisywany zabytek (np. w zbiorach Lwowskiego Muzeum Historycznego przechowywany jest datowany na XVIII wiek (?) czaprak tego rodzaju – por. Jan III Sobieski – marszałek, hetman, król, [katalog wystawy], Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, lipiec–październik 2015, Szczecin 2015, il. i opis na s. 122–123 oraz podpis 100 na s. 131).
Literatura:
Ks. Ignacy Polkowski, Katedra gnieźnieńska, Gniezno 1874, s. 242.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 561 na s. 99.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, tabl. XXIX i objaśnienia do niej w części wstępnej albumu na s. 15.
