Niewiele wydarzeń z dziejów dawnej Rzeczypospolitej zyskało tak znakomitą oprawę ikonograficzną, jak bitwa pod Wiedniem. Znaczenie tryumfu z punktu widzenia całej chrześcijańkiej Europy i poszczególnych państw było nie do przecenienia, rozsławiając cudowną interwencję Jana III Sobieskiego i polskich wojsk. Ciekawość różnojęzycznych czytelników sprawiła, że nowiny z bitwy podano do druku w wielu wersjach. Licznym relacjom prasowym i utworom literackim dedykowanym Janowi III oraz pozostałym utytułowanym obrońcom Wiednia zawdzięczamy pamięć o bitwie po dziś dzień w powszechnej świadomości.
Drukowano szczegółowe, diariuszowe opisy (np. Ausführliches Diarium, oder Journal, was sich in wärender Belägerung der Kaiserlichen Residentz-Stadt Wien in- und ausser deroselben zwischen dem Erb-Feind und den Belägerten von Tag zu Tag zugetragen..., Wrocław, b.dr., 1683; Diariusz całego oblężenia wiedeńskiego od Turków, i wybawienia. Przez wojska chrzeciańskie, wiernie wypisany od pisarza kancelarii cesarskiej a potym z niemieckiego na polski język przedrukowany..., Warszawa, Karol Schreiber, 1683; Relatione diaria di quanto e seguito nell`assedio della città di Vienna d`Austria attacata a` 14 di Luglio 1683..., Genova, Antonio Casamara, 1683) i jednostronicowe druki ulotne, opatrzone ryciną odwzorowującą układ wojsk i wizerunki dowódców, jak w przypadku Umständlicher Verlauff der merkwürdigsten Begebenheiten, welche sich so wol Türckischer Seits bey entzetzlicher Belägerung der Kayserl. Haupt- und Residenz-Stadt Wien als auch auf Seiten der Christen bey höchstglücklicher Entsetzung derselber ereignet. Anno 1683 (b.m., 1683, miedzioryt, Thomas Hirschmann). W druczku tym „prawdziwe wyobrażenie odważnych bohaterów” (Jan III, Leopold I, elektor bawarski Maksymilian II Emanuel, Karol V Lotaryński, elektor saski Jan Jerzy III, Georg Friedrich von Waldeck, margrabia Bayreuth Christian Ernest, Ernest Rüdiger von Starhemberg) pokazano na tle dwugłowego cesarskiego orła, czyli w sposób apoteozujący Cesarstwo.
Podkreślić trzeba, iż prasa niemieckojęzyczna zdominowała informację o bitwie, przekuwając ją na sukces Cesarstwa. W gazetach podawano szczegółowe listy poległych oficerów niemieckich oraz pochodzących z tureckiego obozu łupów. W odpowiedni sposób zrelacjonowano spotkanie Leopolda I z Janem III po bitwie, tak źle wspominane przez polskiego króla (por. Genaue und eigentliche Relation dessen waβ nach glücklichem Entsatz der Stadt Wienn bis zum 25. September 1683. weiters passirt..., Regensburg, Augustus Hanckwitz, 1683). Fascynowano się również brawurową historią Jerzego Franciszka Kulczyckiego, który przebrany za Turka przedarł się z oblężonego Wiednia do nadchodzącego z odsieczą wojska (Das heldenmütige wievol gefährliche Unterfangen Herrn Georg Frantzen Koltschitzky welcher Gestalt derselbe, in ängstlicher Türkicher Belägerung der Kayserlich Haupt- und Residenz-Stadt Wien in Oesterreich durch das feindliche Lager gedrungen... Nebst einer neuen gedächtnis Müntze von ermeldter Belägerung. Wien 1683, b.dr.).
W granicach Rzeczypospolitej krążyły liczne drukowane Nowiny, przynoszące kolejne informacje, w tym zachowana do dziś w wielu egzemplarzach Relacja potrzeby, która trwała godzin 14 i wiktoriej otrzymanej die 12 Septe[m]bris nad nieprzyjacielem pod Wiedniem, przez wojska Najjaśniejszego i Niezwyciężonego Króla Jego Mości Polskiego Wielkiego Monarchy Jana Trzeciego, z pod namiotów wezyrskich z obozu wysłana, tudziesz excerpta z listu tegoż Najjaśniejszego Króla Iego Mości do Królowej Iej Mości pisanego, sub Die 13 Septembris. Anno Domini 1683 (b.m.dr.). Trudno się dziwić, że w Relacji walnego od Turków oblężenia Wiednia Roku Pańskiego 1683 (b.m. dr.) znalazły się oprócz Specyfikacji amunicji wojennej z obozu tureckiego do Cekauzu Wiedeńskiego zabranej i Specyfikacji wojska tureckiego nalezionej w Namiocie Wezyra również Specyfikacja żałosna jassyru, to jest, jak wiele ludzi obej płci Turcy i Tatarowie pod czas oblężenia wiedeńskiego, i wtargnienia do Węgier z Austrii i pogranicznych państw w niewolę zabrali i jak wiele miast, miasteczek i wsi spalili. Kresy Rzeczypospolitej od lat były wyludniane przez tureckie napaści.
Innego typu informacje podawano do druku po włosku. Opublikowano m.in opisujące wiktorię wiedeńską listy, wysłane przez Sobieskiego z obozu do Innocentego XI i doży weneckiego Alvisia Contarinigo (Copia di lettera scritta dalla Maestà del Re di Polonia alla Santità di Nostro Signore, b.m.dr.), pismo do polskiego rezydenta Giovanniego Carla Mattesilani (Copia di lettera scritta dal campo sotto Vienna a Bologna all`Illustriss. Sig. Gio: Carlo Mattesilani Residente della Maestà del Re di Polonia, Firenze, b.dr., 1683) oraz relację z rzymskiego obchodu 25 XI poświęconego zwycięstwu (Distinta relatione delle sontuose feste celebrate nell`alma citta di Roma per la vittoria dell`armi cristiane collegate contro il Turco, 25. Settembre 1683, Genova, Giuseppe Bottaro, 1683). Informowano o nim także polskojęzycznych czytelników (Tryumf w Rzymie odprawiony ultimis diebus Septembris po zwycięstwie Wiedeńskim nad Turkami otrzymanym, na sławę I.K.M i Narodu Polskiego, b.m.dr.). Miasto iluminowano, główne obchody odbyły się zaś na Piazza Navona: „koncerty muzyczne wyrażały bitwy, utarczki, szturmy wojsk”. Na koszt kardynała Pamphili prowadzono po głównych ulicach „wozy wyśmienite tiumfalne, na których osoba Króla J.M. naszego wyrażona, z tryumfem do Rzymu wprowadzona była”, pospólstwo zaś „poubierawszy się po polsku, z szablami, kopijami, narobili sobie Turków, baszów, wezyrów, z płótna i słomy. Około których skacząc kłuli, strzelali, a ukłutych, ustrzelonych na koniec w Tybrze [...] potopili”.
W druku włoskim znalazł się również opis zielonej chorągwi sułtana, ofiarowanej Innocentemu XI przez Jana III, uwiecznionej w pamiątkowym papieskim medalu (Giovanni Hamerani, 1684). Sztandar Proroka, jak i inne dary od króla polskiego dla papieża opisywano w różnojęzycznych drukach (Disegno dello standardo del Primo Visire levato sotto Vienna dal Serenissimo e Invittissimo Giovanni Terzo Re di Polonia, e da Sua Maestà mandato alla Santità di Nostro Signore Papa Innocenzo Undecimo..., Bologna, Giacomo Monti, 1683, tu: drzeworyt przedstawiajacy chorągiew; Distinta relatione delli honori e regali ricevuti à Roma, dall` Ill. Sig. Talenti, secrtario del Re di Polonia, che ha portato il gran standardo de` Turchi, Venezia, b.dr. 1683; Eigentliche Beschreibung der Fahnen der Fahnen deβ Groβ-Veziers so unter Wien von dem Unüberwindlichsten König aus Pohlen Johannes dem III. erobert und nachmahlen an Ihro Päbstl. Heiligkeit Innocentium den XI. von gedachter Königlicher Majestät überbracht worden..., b.m.dr. 1683), podając do wiadomości także mowę wygłoszoną przy tej okazji przez kardynała Jana Kazimierza Denhoffa (m.in. Ultimo, e veritiero racconto di quanto e accaduto in Vienna con l`oratione latina dell`Abb. di Chia. tomba recitata avanti il Pontefice per parte della Maestà di Polonia tradotta in italico..., Napoli, Francsco Benzi, 1683).
Wpomnieć trzeba również o gazetach zawierających wierszowane pochwały Jana III, których powstało bardzo wiele po bitwie (np. Francesco Fulvio Frugoni, Vienna liberata. Sonetto, w: Altra novissima relazione venuta ultimamente da Vienna il di 27. Settembre 1683, Genova, Giuseppe Bottaro, 1683). Dla porównania, we Francji publikowano ilustrowane almanachy ze sceną wiedeńskiej apoteozy (por. La Levée honteuse du Siege de Vienne par le Grand Visir le 12 Septembre 1683 apres 3 mois de tronchee ouverte, Paryż, Francois Jollain?, 1683). Na uwagę zasługują także druki opisujące uroczystości zorganizowane dla upamiętnienia zwycięstwa, m.in. w Warszawie (Pocieszne awizy o Najjaśniejszym Królu Iego Mości Polskim i walecznym rycerstwie koronnym, którzy teraz odebrali fortecę Stephanopolim albo Sehetyn z rąk tureckich, b.m. dr., po 22 XI 1683), Gdańsku (Eigentliche und gewisse Nachricht der von Sr. Kön: Majestät zu Pohlen wieder den allgemeinen Erb-Feind der Christenheit erhaltenen herrlichen victori... abgelauffen, Gdańsk, Dawid Fryderyk Rhete, 1683) czy w dalekiej Sewilli (A mayor glori de Dios. Lyrica Relacion de la fiesta, que la Illustrissima Hermandad hizo en accion de gracias de la victoria del rey de Polonia y del duque de Lorena contra el poder otomano, Sevilla, Juan Francisco de Blas, 1683). W Warszawie 21 XI 1683 r. wzniesiono na Rynku dekorację fajerwerkową: „czworograniaste theatrum, od którego czterech rogów cztery wyprowadzone na krzyż bramy wyrażały Królewską Koronę, nad Koroną Orzeł biały z rozciągnionymi skrzydłami, większy niż na trzy łokcie, między dwiema chorągwiami. Nad tym wszystkim anioł z trąbą, na wierzchu Korony chorągiew biała z Orłem, pod nią Turcy z związanymi w tył rękami”.
Ogromna machina informacyjna, wprawiona w ruch po bitwie wiedeńskiej obudziła zainteresowanie dalszymi losami bohaterów bitwy. Informowano zatem czytelnika o poczynaniach Jana III i polskiego wojska na Węgrzech (por. Altra novissima relazione venuta ultimamente da Vienna, Genova, Antonio Giorgio Franchelli, 1683), o bitwach pod Parkanami (7 i 9 X 1683) i zdobyciu Ostrzyhomia (27 X, np. Auβführlicher Bericht deβ bey Baracan von den Kaiserlichen und Königlichen Polnischen Armeen mit denen Türcken gehaltenen zweymaligen blutigen Gefechtes und darauf erfolgter glücklichen Eroberung der Stadt Baracan..., Wrocław, b.dr. 1683). Drukowano m.in. listy Jana III, w których donosił o zwycięstwie pod Parkanami 9 X kapucynowi Markowi d’Aviano i nuncjuszowi w Polsce Opizio Pallaviciniemu (Copia di lettera scritta dalla Maestà del Re di Polonia al Padre Marco d`Aviano Capuccino. Tradotta fedelmente dalla lingua latina nel nostro idioma, Genova, Giuseppe Bottaro, 1683; Copia Schreibens Sr. Königl. Majest. in Pohlen an den Nuntium Apostolicum Herrn Palavicini, worinnen enthalten wie Gott der Allmächtige bey einem scharffen Treffen die Christl. Waffen wider den Erbfeind Christl. Nahmens abermahls höchst-glücklich gesegnet. Gegeben im Lager an der Donau gegen Gran über den 9. Octobr. 1683. Im Jahr 1683, b.m.dr.). Osobnym rozdziałem prasowej kampanii wiedeńskiej była historia listu wysłanego Marii Kazimierze przez Jana III, który doczekał się – bynajmniej nie z romantycznych powodów – rozmaitych redakcji i wersji językowych [zob. niżej].
Źródła i opracowania (wybór):
B. Biliński, Le glorie di Giovanni III Sobieski vincitore di Vienna 1683 nella poesia italiana, Wrocław 1990.
A. Hirsch, Die Medaillen auf den Entsatz Wiens 1683, Troppau 1883.
Tryumf w Rzymie odprawiony ultimis diebus Septembris po zwycięstwie Wiedeńskim nad Turkami otrzymanym, na sławę I.K.M i Narodu Polskiego, w: K. Zawadzki, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 383-384.
H. Widacka, Lew Lechistanu, Warszawa 2010.
K. Zawadzki, Losy listu króla Jana III do Marii Kazimiery o zwycięstwie wiedeńskim 1683 roku, Warszawa 1983.
K. Zawadzki, Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia, t. 2: 1662-1728, Wrocław 1984.
