Ostatnia ćwierć XVII stulecia upłynęła na Litwie pod znakiem hegemonii politycznej czerejskiej linii Sapiehów. Dzięki poparciu króla Jana III Sobieskiego, który dążył do osłabienia wpływów nieprzychylnych mu Paców, przedstawicielom „Domus Sapiehana” przypadły najważniejsze urzędy państwowe: Benedykt Paweł w 1676 r. otrzymał godność podskarbiego wielkiego litewskiego, jego brat Kazimierz Jan od 1683 r. był wojewodą wileńskim i hetmanem wielkim litewskim, zaś Aleksander Paweł, syn drugiego z nich, w 1693 r. został obrany marszałkiem nadwornym, a następnie, w 1699 r., marszałkiem wielkim litewskim. Podobnie jak inne rody magnackie, Sapiehowie dostrzegali korzyści propagandowe płynące z działalności fundacyjnej. Największą aktywnością na tym polu odznaczył się Kazimierz Jan, który ufundował dla dominikanów murowany klasztor w Zasławiu (1676) oraz drewniany kościół w Piaskach w powiecie słonimskim (1685), a w Wilnie sfinansował wykonanie dekoracji sztukatorskiej przykatedralnej kaplicy pw. św. Kazimierza (1691-1692) oraz wzniósł murowany zespół kościelno-klasztorny dla trynitarzy. To ostatnie przedsięwzięcie jawi się jako sztandarowa fundacja hetmana, mająca wzmocnić jego prestiż i upamiętnić zasługi wojenne.
Bracia bosi Zakonu Przenajświętszej Trójcy od Wykupu Niewolników przybyli do Rzeczypospolitej w 1685 r. na zaproszenie króla Jana III Sobieskiego. Niosąc wolność i posługę kapłańską wziętym w jasyr chrześcijanom, szybko zjednali sobie przychylność możnych protektorów-żołnierzy, którzy na froncie tureckim bezpośrednio zetknęli się z problemem niewolnictwa. Oprócz Kazimierza Jana Sapiehy trynitarzy otoczyli opieką jeszcze trzej najwyżsi dowódcy wojskowi: Andrzej Potocki, hetman polny koronny, który sprowadził ich do Stanisławowa (1690), jego syn Józef, hetman wielki koronny, fundator klasztorów w Krotoszynie (1725) i Tomaszowie Lubelskim (1727), oraz Adam Mikołaj Sieniawski, hetman wielki koronny, dobrodziej trynitarskiego klasztoru we Lwowie przy Bramie Krakowskiej i założyciel placówki zakonnej w Zinkowie (ok. 1711).
Zamysł sprowadzenia trynitarzy do Wilna podjęty przez Kazimierza Jana Sapiehę w 1691 r., spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony podlegających mu oficerów, którzy przekazali na ten cel 6 000 złp ze swego żołdu. Hetman postanowił osadzić zakonników na podwileńskim Antokolu, w bezpośrednim sąsiedztwie swego pałacu. Fundacja zyskała w ten sposób propagandowy wymiar, przypominając o zasługach wojennych magnata oraz jego trosce o współobywateli przebywających w niewoli muzułmańskiej.
W marcu 1693 r. do Wilna przybyło dwóch hiszpańskich zakonników z klasztoru w podkrakowskim Kazimierzu. Początkowo zamieszkali w pałacu Sapiehy, by w połowie roku przenieść się do wzniesionej dla nich drewnianej rezydencji. 20 grudnia 1693 r. hetman zapisał na utrzymanie fundacji 70 000 złp zabezpieczonych na dobrach Oświeja. 12 kwietnia 1694 r. został położony kamień węgielny pod budowę frontowego skrzydła klasztoru, a po siedmiu dniach przystąpiono do kładzenia fundamentów pod klasztor i kościół. Aktem z 16 marca 1696 r., biskup wileński Konstanty Brzostowski udzielił zgody na odprawianie nabożeństw w nowo wzniesionej murowanej kaplicy (która po wybudowaniu kościoła miała pełnić funkcję zakrystii), jednocześnie zezwalając na wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę świątyni. Nie jest znana dokładna data tego wydarzenia, należy jednak zgodzić się z kronikarzem zakonnym, że uroczystość, zwyczajowo organizowana nie przed rozpoczęciem „fabryki”, lecz w jej trakcie, odbyła się tuż po uzyskaniu aprobaty biskupiej. Prezydent klasztoru, Hiszpan o. Jan od Poczęcia NMP, nadał świątyni wezwanie Świętej Trójcy (zgodnie z regułą zakonu) i Narodzenia NMP, mimo że Sapieha chciał, by dedykowano ją Najświętszemu Zbawicielowi. Ostatecznie biskup Brzostowski nakazał zmianę wezwania, powołując się na wolę fundatora oraz fakt, iż budowlę zaczęto wznosić pod tym właśnie tytułem.
Jedynym artystą odnotowanym w źródłach w związku z budową zespołu kościelno-klasztornego trynitarzy na wileńskim Antokolu jest Giovanni Pietro Perti (1648-1714), sztukator pochodzący ze szwajcarskiego kantonu Ticino, sprowadzony do Wilna w 1676 r. przez hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca, który powierzył mu wykonanie wystroju świątyni kanoników regularnych pw. św. św. Piotra i Pawła, wystawionej w l. 1668-1684. Co najmniej od 1689 r. Perti pozostawał na usługach Kazimierza Jana Sapiehy: kierował budową oraz dekorował, razem ze swoim warsztatem, pałace sapieżyńskie w Wilnie na Antokolu (1689-1692) i w Grodnie (1692), równolegle pracując nad wystrojem kaplicy pw. św. Kazimierza w wileńskiej katedrze. Zatrudniony przy „fabryce” trynitarskiej, wykonał dekorację sztukatorską kościoła i klasztoru, a być może nadzorował także prace budowlane. Twórcą planów architektonicznych zespołu był zapewne Giovanni Battista Frediani z Lukki, inżynier i architekt działający na Litwie od lat 60. XVII w. do śmierci w 1703 r., budowniczy kościoła Kamedułów w Pożajściu, wzniesionego w l. 1667-1690 sumptem kanclerza wielkiego litewskiego Krzysztofa Zygmunta Paca, oraz kopuły kościoła Kanoników Regularnych w Wilnie. Frediani podobnie jak Perti przeszedł na służbę do Kazimierza Jana Sapiehy. Fakt, że obydwaj artyści pracowali przy budowie pałaców hetmana w Grodnie i Wilnie dodatkowo uprawdopodabnia hipotezę, że ich wspólnym dziełem jest również założenie Trynitarzy. Zapewne do nich odnosi się zmitologizowany przekaz kronikarski z połowy XVIII w., wedle którego Kazimierz Jan Sapieha, „zamierzając przystąpić do budowy murowanego klasztoru i kościoła, sprowadził z Rzymu wybornych artystów”. Oczywiście Perti i Frediani nie byli rzymianami, a hetman nie miał nic wspólnego z ich przybyciem do Wilna.
W intencji Sapiehy pałac i zespół trynitarski na wileńskim Antokolu miały przyćmić swoją wspaniałością oddaloną zaledwie kilkaset metrów drewnianą rezydencję jego antagonisty, hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca (1624-1682) oraz ufundowane przezeń założenie Kanoników Regularnych z budzącym powszechny podziw kościołem pw. św. św. Piotra i Pawła.
Kościół trynitarzy, zwrócony fasadą na południe, w stronę pałacu sapieżyńskiego, ma centralny, oktagonalny plan o jeszcze XVI-wiecznej genezie (traktat Sebastiana Serlia), oraz wertykalne, przypominające kopułę sklepienie klasztorne, na zewnątrz częściowo osłonięte – niczym parawanem – przez mury obwodowe wzmacniające jego konstrukcję. Dzięki takiemu rozwiązaniu, inspirowanemu „zamaskowanymi” kopułami San Carlo alle Quattro Fontane i Sant’Ivo alla Sapienza w Rzymie, projektu Francesca Borrominiego, w połaciach sklepienia można było przepruć okna. Narożniki wnętrza zostały opięte przełamanymi pilastrami korynckimi, które – razem ze spoczywającym na nich belkowaniem – tworzą obramienie dla ośmiu jednakowych, arkadowych wnęk. W ramach prac wykonanych przez Pertiego i jego warsztat, trwających co najmniej do 1705 r., powstała przeważająca część wystroju sztukatorskiego świątyni. W przyłuczach arkad, z wyjątkiem dwóch wyznaczających oś północ-południe (mieszczących wielki ołtarz i wejście główne), rozmieszczono parami figury dwunastu apostołów (niezachowane). Na fryzie belkowania, nad każdą arkadą widnieją pary puttów podtrzymujących kartusze herbowe, natomiast na osi pilastrów posadowiono osiem figur aniołów z narzędziami Męki Pańskiej. Dekoracja sklepienia, na którą składają się gurty wyrastające ze swego rodzaju cokołów ozdobionych liśćmi akantu oraz naczółki wnęk okiennych połączone festonami i zwieńczone dwu lub trójfigurowymi grupami postaci anielskich, stanowi powtórzenie koncepcji Gianlorenza Berniniego zastosowanej m.in. w kościele Sant’Andrea al Quirinale w Rzymie (1658-1670). Sklepienie arkadowej wnęki usytuowanej na poprzecznej osi świątyni, po stronie wschodniej, zdobi sześcioboczne pole z wizerunkiem jelenia z równoramiennym krzyżem w porożu, podtrzymywane przez dwie pary puttów, z których każda unosi się nad kwiatowym wazonem.
Fasadę ujęto diagonalnie usytuowanymi wieżami, które razem z ogromną „kopułą” (o rozpiętości 18 m), czynią z trynitarskiej świątyni budowlę prekursorską na tle architektury Rzeczypospolitej przełomu XVII i XVIII wieku.
Elewacja frontowa południowego skrzydła klasztoru (jedynego, którego powstało za życia hetmana), wzniesionego w jednej linii z fasadą kościoła, po jego zachodniej stronie, została ozdobiona przez Pertiego trzema parami stiukowych aniołów, usytuowanymi w ryzalicie środkowym, nad oknami trzeciej kondygnacji, dzierżącymi tarcze herbowe, zwieńczone, poczynając od zachodu, koroną szlachecką, królewską koroną zamkniętą ze stylizowanym motywem lilii oraz mitrą książęcą. Anioły nad skrajnym, zachodnim oknem trzymają ponadto trąbkę i buławę hetmańską. Jako jedyne zwrócone są w stronę miasta, podczas gdy pozostałe uskrzydlone postaci spoglądają ku pałacowi sapieżyńskiemu. Namalowane na tarczach herby nie zachowały się, co utrudnia odczytanie programu ikonograficznego dekoracji. Insygnia władzy hetmańskiej odnoszą się do urzędu piastowanego przez fundatora, z kolei mitra książęca i korona królewska zapewne symbolizują godności, do których pretendował. Warto wspomnieć, że w 1700 r. jego syn Michał Franciszek, koniuszy wielki litewski, otrzymał tytuł książęcy od cesarza Leopolda I.
Opisana dekoracja, będąca wyrazem aspiracji politycznych Kazimierza Jana, powstała najpóźniej u schyłku XVII w., kiedy niezadowolenie litewskich rodów magnackich z dominującej pozycji domu sapieżyńskiego osiągnęło swoje apogeum, doprowadzając do wybuchu wojny domowej. Jej rozstrzygnięcie przyniosła krwawa bitwa rozegrana 18 listopada 1700 r. pod Olkienikami, w której wojska hetmana zostały rozgromione przez oddziały pospolitego ruszenia pod dowództwem Michała Serwacego Wiśniowieckiego. Uchwałą zjazdu olkienickiego Sapiehowie zostali pozbawieni dóbr i urzędów. W 1702 r. wystąpili przeciwko Augustowi II Sasowi, sprzymierzając się z Karolem XII, któremu udzielili zbrojnego wsparcia w wojnie północnej. Za panowania Stanisława Leszczyńskiego, w 1708 r. Trybunał Litewski skasował wszelkie wydane przeciwko nim dekrety, jednak Kazimierz Jan został zobligowany do przekazania buławy hetmańskiej swemu bratankowi Janowi Kazimierzowi. Rok później, po powrocie na tron Rzeczypospolitej Augusta II, magnat złożył mu deklarację wierności, dzięki czemu został zatwierdzony na urzędzie wojewody wileńskiego. Utraciwszy nadzieję na odzyskanie dawnej władzy i znaczenia, wycofał się z życia politycznego, by zająć się odbudową potęgi ekonomicznej rodu.
Klęska olkienicka ukróciła hojność Kazimierza Jana Sapiehy dla trynitarzy. Pozbawieni środków do życia rozważali nawet możliwość opuszczenia Antokolu, czemu zapobiegło materialne wsparcie ze strony nieznanych z imienia dobrodziejów. Sytuacja zakonników poprawiła się w 1709 r., kiedy Sapieha ofiarował im grunt wydzielony z jego antokolskich dóbr oraz nakazał swemu zarządcy zaopatrywać ich w żywność i odzież, a „generosus” Stanisław Całowański przekazał zabezpieczony na dobrach ziemskich fundusz na wystawienie ołtarza pw. Pana Jezusa. Z 1712 r. pochodzi wzmianka o kryciu ołowianą blachą kopułowego dachu kościoła, jednak na zakończenie prac budowlanych trzeba było jeszcze długo czekać. Wedle kroniki zakonnej w 1713 r. klasztor nie dysponował żadnym funduszem: „z powodu tragicznych kolei losu” nie mógł liczyć na finansowe wsparcie ze strony Sapiehy, zaś zapis dokonany przez Stanisława Całowańskiego zakwestionowali jego spadkobiercy. 6 czerwca 1716 r. biskup Maciej Ancuta, sufragan wileński, poświęcił kościół, w którym brakowało ołtarzy bocznych, zaś następnego dnia, w uroczystość Świętej Trójcy, odbyła się translacja do głównego ołtarza figury Jezusa Nazareńskiego Wykupionego sprowadzonej z Rzymu w 1700 r. (obecnie przechowywanej w kościele pw. św. św. Piotra i Pawła w Wilnie).
Kult Jezusa Nazareńskiego Wykupionego, zwanego również Niewolnikiem, był krzewiony przez trynitarzy bosych od 1682 r., kiedy to w ołtarzu głównym ich madryckiej świątyni stanęła figura Chrystusa, którą wykupili na targu niewolników w Meknesie, dokąd trafiła z kościoła Kapucynów z La Mámora, hiszpańskiej twierdzy w Algierze, rok wcześniej zdobytej i złupionej przez muzułmanów. Wykonana z drewna, przeznaczona do ubierania, z peruką z naturalnych włosów, ukazuje Zbawiciela w pozycji stojącej, w długiej, przepasanej sznurem szacie, w koronie cierniowej na głowie, ze skrzyżowanymi i skrępowanymi sznurem rękoma oraz szkaplerzem trynitarskim na piersi. Jej pierwsza kopia w Rzeczypospolitej, wykonana w Madrycie, został sprowadzona w 1696 r. do klasztoru trynitarzy we Lwowie. Pod koniec XVIII w. cudami słynące figury Jezusa Niewolnika znajdowały się w niemal wszystkich kościołach polsko-litewskiej prowincji trynitarzy. Najważniejszym ośrodkiem krzewionego przez nich kultu stał się wileński Antokol. Można by przypuszczać, że to Kazimierz Jan Sapieha powziął zamiar stworzenia sanktuarium Jezusa Nazareńskiego: przemawia za tym wezwanie Najświętszego Zbawiciela, które wybrał wbrew woli samych zakonników, oraz jego udział w uroczystej introdukcji lwowskiej figury. Taką ewentualność należy jednak odrzucić, zważywszy, że po rozpoczęciu kościelnej „fabryki” hetman chciał do ołtarza głównego zamówić w Rzymie odlane z brązu przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego lub w typie Ecce Homo. Dopiero gdy pochłonięty sprawami publicznymi zwlekał z realizacją tych planów, trynitarze postanowili zlecić wykonie kopii madryckiej figury Jezusa.
Kojarzący się z rotundą kształt trynitarskiego kościoła, jego chrystologiczne wezwanie przywodzące na myśl zbawczą śmierć Jezusa, wreszcie pokaźnych rozmiarów krypta zdają się świadczyć, że w zamyśle Kazimierza Jana miał pełnić funkcję mauzoleum rodowego. Jednakże, ciało zmarłego w 1720 r. hetmana spoczęło w świątyni Kartuzów pw. św. Józefa w Berezie Kartuskiej, ufundowanej przez Kazimierza Lwa Sapiehę, miejscu pochówku Sapiehów od 1659 r.
Po śmierci Kazimierza Jana Sapiehy jego spadkobiercy sprzedali dobra Oświeja, na których były zahipotekowane sumy fundacyjne wileńskich trynitarzy. Wyrokiem Trybunału Litewskiego z 1723 r. zakonnicy mieli otrzymać od Sapiehów sumę 30 000 złp (zamiast przyrzeczonych przez hetmana 70 000 złp), zabezpieczoną na dobrach wydzielonych z miasteczka Szkudy. Kiedy okazało się, że te zostały oddane w zastaw wojewodzie mścisławskiemu Janowi Tyzenhauzowi, sąd przyznał konwentowi taką samą sumę zapisaną na wsiach Ruki i Nerepy.
W 1729 r. trwały jeszcze prace nad wystrojem lub wyposażeniem świątyni trynitarzy, skoro jeden z profesów przekazał na jej „fabrykę” 3 000 złp. Zapewne z lat 20. lub 30. XVIII w. pochodzi reliefowa dekoracja pokrywająca przyścienne filary arkadowych wnęk oraz ich sklepienia (z wyjątkiem wnęki po wschodniej stronie świątyni), prezentująca znacznie niższy poziom artystyczny niż ta wykonana przez warsztat Pertiego. Dopiero w latach 40. XVIII w. przystąpiono do budowy drugiego, zachodniego skrzyła klasztoru (nie ma go na planie Wilna. Johanna Georga Maximiliana von Fürstenhoffa z ok. 1740 r.), wedle kroniki zakonnej przerwanej na wiele lat i ukończonej w 1754 r. Z tego samego źródła wiadomo, że borykających się z problemami finansowymi zakonników wspierali dwaj spadkobiercy Kazimierza Jana Sapiehy: jego syn Aleksander Paweł, marszałek wielki litewski, oraz wnuk Józef (syn Aleksandra Pawła), od 1737 r. biskup koadiutor wileński. Pierwszy z nich, zmarły w 1734 r., jako jedyny z rodu został pochowany – zgodnie ze swym życzeniem – w krypcie trynitarskiego kościoła. Dziesięć lat później w świątyni stanął jego pomnik nagrobny, ufundowany przez Józefa Sapiehę, który również pragnął spocząć u wileńskich trynitarzy; ostatecznie, zmarłego w 1754 r. biskupa pochowano wbrew jego woli w katedrze wileńskiej.
12 września 1756 r. biskup ariopolitański Tomasz Ignacy Zienkowicz konsekrował trynitarski kościół, nadając mu wezwanie – zapewne z inicjatywy zakonu – Świętej Trójcy, Najświętszego Zbawiciela i Narodzenia NMP. Mimo to w powszechnej świadomości mieszkańców Wilna głównym patronem świątyni pozostał Pan Jezus. W 1766 r. ukończono nowy, murowany ołtarz główny, z kolei w l. 1790-1792 w miejsce czterech drewnianych ołtarzy bocznych zostały wystawione murowane dzięki hojności m.in. kanclerza wielkiego litewskiego Aleksandra Michała Sapiehy (zm. 1793 r.), prawnuka Kazimierza Jana.
Po modernizacji wyposażenia świątyni, na przełomie XVIII i XIX w. trynitarze przystąpili do przebudowy jej bryły. Środkowa część fasady oraz wieże zostały podwyższone i zespolone ze sobą. Taką samą wysokość otrzymały także mury obwodowe budowli na odcinkach pomiędzy wieżami a osią symetrii okien we wschodniej i zachodniej elewacji. Wzniesiono również nową, większą kruchtę. W 2. dekadzie XIX w. zostało wybudowane skrzydło północne klasztoru, w wyniku czego powstał dwukondygnacyjny, czteroskrzydłowy gmach o trzech skrzydłach półtoratraktowych i jednym (wschodnim) mieszczącym tylko korytarz. W 1845 r. wymieniono konstrukcję kopułowego dachu świątyni i pokryto go blachą, zaś cztery lata później, po odnowieniu sztukaterii, kościół został pomalowany wewnątrz i na zewnątrz. Źródła milczą na temat wsparcia dla tych inwestycji ze strony potomków wielkiego hetmana.
Kres sapieżyńskiej fundacji położyły represje po powstaniu styczniowym – ukazem carskim z 18 września 1864 r. klasztor trynitarzy na Antokolu został skasowany, a świątynia przekazana Cerkwi prawosławnej.
Bibliografia
P. Jamski, Dekoracja kościoła Trynitarzy na Antokolu w Wilnie, [w:] Sztuka kresów wschodnich, t. 3, red. J. K. Ostrowski, Kraków 1998, s. 243-266.
P. Jamski, Giovanni Pietro i Antonio – bracia Perti w Rzeczypospolitej, https://www.wilanow-palac.pl/giovanni_pietro_i_antonio_bracia_perti_w_rzeczypospolitej_rodzina_pertich.html
P. Jamski, M. Heydel, Perti Giovanni Pietro, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 7, Warszawa 2003, s. 28-32.
J. Kowalczyk, Świątynie barokowe w Wilnie, [w:] Wileńska architektura sakralna doby baroku. Dewastacja i restauracja, red. A. Langer, D. Popp, fot. K. Stoškus, Warszawa 2005, s. 15-36.
I. Krzyszkowski, OSST, Założenie, dokończenie, tudzież stan obecny kościoła Pana Jezusa na Antokolu, „Wizerunki i roztrząsania naukowe. Poczet nowy drugi”, XX, 1841, s. 82-84; XXIV, 1843, s. 269-284.
I. Krzyszkowski, OSST, Nabożeństwo wiernych katolików dla użycia pobożnego, w domu i w kościele, a mianowicie w kościele Wileńsko-Antokolskim XX. Trynitarzów, Wilno 1843.
A. Rachuba, Sapieha Kazimierz Jan Paweł, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 35, Warszawa-Kraków 1994, s. 37-48
M. Sobczyńska-Szczepańska, Architektura trynitarzy na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Katowice 2017.
M. Sobczyńska-Szczepańska, „De Tuis Donis et Datis offerimus Tibi Domine”. Motywacje i cele protektorów Zakonu Przenajświętszej Trójcy w Dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 8: Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 3, red. J. Lileyko, I. Rolska-Boruch, Lublin 2007, s. 107-116.
A. Witko, Sztuka w służbie Zakonu Trójcy Świętej w siedemnastym i osiemnastym stuleciu, Warszawa 2002.
Realizacja działań online w ramach programu „Kultura Dostępna”.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.
