Prace konserwatorskie i restauratorskie przy obrazie „Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny”
Obraz zatytułowany „Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny” w zbiorach wilanowskich notowany jest od połowy XIX wieku. Został zakupiony prawdopodobnie przez Aleksandrę i Augusta Potockich. Jest kopią obrazu Antonia Allegri, zw. Correggio. Oryginał, namalowany na desce topolowej ok. 1526-1527 roku dla przyjaciela artysty - doktora Francesca Grillenzoniego z Modeny, znajduje się obecnie w Luwrze.
W 2023 roku podjęto decyzję o przeprowadzeniu prac konserwatorskich i restauratorskich przy obrazie, którego stan zachowania był zły i niestabilny, z tendencją do pogarszania się. Nie można go było eksponować zarówno ze względów technicznych, jak i estetycznych. Dzięki wsparciu finansowemu udzielonemu przez OmenaArt Foundation mogliśmy rozpocząć proces konserwacji i restauracji, po zakończeniu którego to cenne dzieło sztuki wróci na wystawę we wnętrzach Muzeum.
Przedstawiona na płótnie scena zaślubin rozgrywa się na tle krajobrazu. Na pierwszym planie ukazana jest siedząca Madonna, trzymająca na kolanach nagie Dzieciątko. Ubrana jest w cynobrową suknię, spod której przy szyi i mankietach wystaje rąbek białej koszuli. Na lewe ramię ma narzucony niebieski płaszcz. Madonna spogląda na Dzieciątko, które trzyma prawą rączkę na jej prawej dłoni. Lewą Maryja podtrzymuje drugą rękę Jezusa, który wsuwa obrączkę na palec św. Katarzyny[1]. Świętą identyfikuje miecz - atrybut odnoszący się do jej męczeńskiej śmierci. Scenie przygląda się św. Sebastian, trzymający w ręku strzałę. To z kolei nawiązanie do widocznej w tle sceny jego męczeństwa[2].
Zmiany zaistniałe w materialnej strukturze obiektu wymagały podjęcia działań konserwatorskich. Werniks zabezpieczający warstwę malarską był pociemniały i pokryty zanieczyszczeniami powierzchniowymi, a wykonane uprzednio retusze były zmienione kolorystycznie. Czynniki te w dużym stopniu zniekształcały oryginalną kompozycję oraz kolorystykę obrazu. Podjęto więc decyzję o usunięciu werniksu, dawnych retuszy i przemalowań wraz z nieodpowiednio opracowanymi uzupełnieniami warstwy zaprawy.
Stopień przylegania oryginalnej warstwy malarskiej do podłoża był znacznie osłabiony. Wzdłuż krawędzi ukośnych spękań warstwa malarska odspajała się, a jej łuski unosiły się ku górze. By zapobiec temu niebezpiecznemu dla oryginału procesowi, przeprowadzono całkowitą impregnację warstw technologicznych obrazu. Pozostawiono jednak wykonany w latach wcześniejszych historyczny dublaż na klajster[3].
Wykonano nowe uzupełnienia warstwy zaprawy, które opracowano tak, by odzwierciedlały jej oryginalną fakturę. Ubytki warstwy malarskiej scalono z oryginałem wykonując retusz farbami akwarelowymi oraz farbami żywicznymi. Na licu położono nową, zabezpieczającą oryginał warstwę werniksu z filtrem UV.
W trakcie prac przeprowadzono również specjalistyczne analizy próbek pobranych z obiektu. Udało się ustalić rodzaj pigmentów zastosowanych przez autora kopii. Były to m.in.: cynober naturalny, czerń roślinna, biel ołowiowa, azuryt naturalny oraz czerwienie i żółcienie żelazowe[4].
Czas powstania obrazu nie jest dokładnie znany. Dotychczas uważano, że był to przełom XVIII i XIX lub początek XIX wieku. Na podstawie przeprowadzonych badań można jednak przypuszczać, że obraz został namalowany wcześniej. Wskazuje na to obecność takich pigmentów jak cynober naturalny czy azuryt naturalny. Azuryt był pigmentem błękitnym najpowszechniej stosowanym w malarstwie olejnym od XV do połowy XVIII wieku[5]. Dodatkowo, na wcześniejszy czas powstania obrazu może wskazywać dwuwarstwowa zaprawa składająca się z dolnej warstwy czerwono-brązowej oraz górnej jasno-szarej[6]. Barwne zaprawy dwuwarstwowe były szeroko stosowane w XVIII wieku, zwłaszcza w malarstwie francuskim[7]. Ich zabarwienie było wykorzystywane jako gotowy podkład dla nakładanych laserunkowo warstw farby olejnej.
W wyniku przeprowadzonych prac udało się przywrócić wartości artystyczne zbliżone do pierwotnych założeń twórcy. Spod pociemniałej warstwy werniksu, przemalowań, retuszy i starych uzupełnień warstw zaprawy, wydobyto kolorystykę oryginalnej warstwy malarskiej. Wszystkie zabiegi odbyły się z poszanowaniem historycznej wartości obiektu. W trakcie prac konserwatorskich znacznie poszerzono także wiedzę dotyczącą techniki i technologii wykonania malowidła.
Nadzór konserwatorski sprawowała dr Anna Guzowska, która koordynowała także prace badawcze. Konserwację i restaurację obrazu przeprowadziły mgr Joanna Dziduch i mgr Aneta Tkaczyk-Zjawińska, w konsultacji z mgr. Romanem Orłowskim.
[1] Na podstawie opisu sporządzonego przez Krystynę Gutowską-Dudek.
[2] D. Walawender-Musz, Madonny w Muzeum Wilanowskim, [kons. nauk. J. Mieleszko], Warszawa 2006,
s. 153.
[3] Na odwrociu płótna dublażowego zachował się stempel przez szablon wraz z numerem dawnej Galerii Wilanowskiej – znaki własnościowe Potockich.
[4] Badania próbek materiałowych pobranych z obrazu przeprowadziła dr Elżbieta Jeżewska.
[5] P. Rudniewski i in., Pigmenty. Analiza mikrochemiczna i instrumentalna, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2018, s. 88.
[6] Badania przeprowadzone przez dr E. Jeżewską wykazały, że wypełniaczem dolnej warstwy zaprawy był węglan wapnia zmieszany z pigmentami żelazowymi oraz czernią roślinną. Natomiast wypełniaczem w warstwie górnej była biel ołowiowa oraz czerń roślinna.
[7] C. Betelu, Ground layers in french paintings from the second half of the 17th century: colour, stratigraphy and function, [w:] Ground Layers in European painting 1550-1750, Archetype Publication, Copenhagen 2020, s. 87-88
Polecane
Konserwacja, restauracja i montaż „Alegorii Filozofii” w Bibliotece Króla
W latach 80. XVII wieku na sklepieniu Biblioteki Króla w pałacu w Wilanowie zrealizowany został przemyślany program artystyczny. Alegoria Filozofii …
Prace konserwatorsko-restauratorskie w Sieni Dolnej, Sypialni Pani i Klatce Żeliwnej
W związku z rozszerzeniem zakresu prac konserwatorskich w Sypialni Pani i klatki z żeliwnymi schodami o niezbędny montaż instalacji teletechnicznej, …
Konserwacja zabytkowych paneli chińskich
Od początku 2023 roku na ekspozycji przy Pokojach Chińskich i Myśliwskich można oglądać wyjątkowe zabytki - drewniane panele z dalekowschodnimi …
