Portret Stanisława Żółkiewskiego, rycina Carla Heinricha Steffensa, ok. 1844, Biblioteka Narodowa w Warszawie

Rok 2020 został ustanowiony przez Sejm Rzeczpospolitej Rokiem Hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dla uczczenia 400. rocznicy jego bohaterskiej śmierci. W Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie mamy wiele do powiedzenia o tym wybitnym wodzu, polityku i mecenasie – prawdziwym mężu stanu. Serdecznie zapraszamy na wystawę w pałacu i towarzyszący jej program edukacyjny i naukowy.

Czyny wojenne Stanisława Żółkiewskiego, ze zwycięstwem pod Kłuszynem i zdobyciem moskiewskiego Kremla na czele, rozsławiły jego imię już za jego życia, a bohaterska śmierć na polu bitwy pod Cecorą zapewniła mu poczesne miejsce w panteonie narodowym. W kulcie wielkiego przodka, wzorowego żołnierza i obywatela wychowywała swoich synów, Marka i Jana, wnuczka hetmana Teofila z Daniłowiczów Sobieska. Jego postawę poświęcenia dla ojczyzny celnie przekazuje inskrypcja z jego nagrobka: O quam dulce et decorum est pro patria mori! (O, jak słodko i zaszczytnie umierać za ojczyznę!)  

Potomkom Żółkiewskiego nie tylko wpajano słowa Horacego, ale też upatrywano w nich mścicieli hetmana i innych członków rodziny, którzy zginęli w walkach z Tatarami i Osmanami. Król Jan III wyruszył w 1683 roku pod Wiedeń z szablą pradziada ofiarowaną mu na Jasnej Górze przez Ojców Paulinów. Jego wielkie zwycięstwo (jak i wiele poprzednich) uznano za wypełnienie przepowiedni zamieszczonej na sarkofagu Stanisława Żółkiewskiego: Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor (Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel).

Postać wielkiego hetmana przywoływano w kolejnych stuleciach, szczególnie w okresie zaborów oraz dwudziestoleciu międzywojennym, w domowej edukacji, literaturze, licznych grafikach i obrazach. Pamiątki po nim nabrały  znaczenia narodowych relikwii, krzepiących serca Polaków pozbawionych własnego państwa, przypominały wspaniałą przeszłość i zwycięstwa polskiego oręża, uświadamiały również potrzebę poświęcenia dla ojczyzny.

Najważniejszym miejscem upamiętnienia Stanisława Żółkiewskiego była założona przez niego Żółkiew, a szczególnie tamtejsza kolegiata, która zgodnie z zamierzeniem hetmana stała się rodowym mauzoleum Żółkiewskich, Daniłowiczów i Sobieskich oraz panteonem polskiego rycerstwa. W jej wnętrzu wzniesiono wspaniałe nagrobki, a na ścianach zawieszono wielkie płótna ukazujące najsłynniejsze zwycięstwa Stanisława Żółkiewskiego i Jana Sobieskiego. Mimo burzliwych losów w XIX i XX stuleciu, świątynia i jej najwspanialsze zabytki przetrwały do naszych czasów, a w ostatnich dekadach odzyskują świetność dzięki staraniom polskich władz i konserwatorów.

Plakat zapowiadający wystawę „Stanisław Żółkiewski w pamięci potomnych”

Spośród najstarszych pomników hetmana zachował się tylko obelisk wzniesiony na miejscu jego śmierci (obecnie na terytorium Mołdawii). Monument wystawiony w Żółkwi został zniszczony w 1918 roku przez Ukraińców, kolejny zaś – przez Armię Czerwoną po agresji Związku Radzieckiego na Polskę w 1939 roku. Tym cenniejsze są pamiątki po Żółkiewskim zachowane w polskich muzeach m.in. fragmenty cynowego sarkofagu, w kolekcjach Muzeum Narodowego w Krakowie (ze zbiorów Emeryka Hutten-Czapskiego oraz Muzeum Książąt Czartoryskich) i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.

W 400. rocznicę śmierci hetmana Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie zaprezentuje w nowej aranżacji fragmenty sarkofagu ze słynną sceną przedstawiającą Stanisława Żółkiewskiego klęczącego przed krucyfiksem. Wystawę poprzedzą kompleksowe prace konserwatorskie i badawcze zachowanych elementów. Wernisaż wystawy planujemy na 11 grudnia 2020 roku. Będzie on połączony z seminarium naukowym podejmującym dwa tematy. Pierwszy zorientowany jest wokół staropolskiej edukacji patriotycznej, opartej na wzorach osobowych wpisujących się w kanon cnót obywatelskich, z których słynął Żółkiewski, autor dzieła Pobudka do cnoty, drugi zaś pozwoli na zbadanie kształtowania pamięci historycznej w oparciu o postaci Stanisława Żółkiewskiego i Jana III oraz związanych z nimi rocznic aż po XX w. Upamiętnianie hetmana, dzięki któremu Rzeczpospolita święciła największe triumfy i który oddał swe życie za ojczyznę, jest doskonałym punktem wyjścia do rozważań i dyskusji o sposobach przekazywania wartości patriotycznych i interpretacji historii; do zastanowienia się nad pobudkami kolekcjonerów, którzy gromadzili pamiątki po wielkich bohaterach, wreszcie nad rolą tych „relikwii” w najstarszych polskich muzeach i skarbcach kościelnych, które w okresie zaborów stawały się miejscami edukacji, kultywowania wartości patriotycznych i pamięci historycznej.